70 năm Ngày Giải phóng Thủ đô (10/10/1954 - 10/10/2024)

Thăng Long - Hà Nội, với lịch sử nghìn năm văn hiến, đã chứng kiến biết bao biến động gắn với vận mệnh quốc gia, dân tộc. Trải từ khi vua Lý Thái Tổ xuống chiếu rời đô, chọn mảnh đất Thăng Long, nơi “rồng cuộn hổ ngồi”, “chỗ tụ hội quan yếu của bốn phương”, làm “thượng đô kinh sư mãi muôn đời”, qua bao thăng trầm, từng bị quân xâm lược tàn phá dưới các triều đại Lý, Trần, Lê, Nguyễn, thành phố không chỉ là trung tâm chính trị, văn hóa của đất nước mà còn là nơi ghi dấu ấn của những cuộc kháng chiến gian khổ, kiên cường chống lại các thế lực xâm lược.

Thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám năm 1945 đã đưa dân tộc Việt Nam bước sang kỷ nguyên mới - kỷ nguyên độc lập dân tộc, nhân dân ta từ thân phận nô lệ đã trở thành người làm chủ đất nước, làm chủ vận mệnh của mình. 9 năm kháng chiến chống thực dân Pháp với chiến thắng Điện Biên Phủ vào tháng 5 năm 1954 đã đánh dấu bước ngoặt quan trọng, mở đường cho ngày giải phóng đất nước. Ngày 10/10/1954, ngày giải phóng Thủ đô, là một mốc son chói lọi trong lịch sử Hà Nội và dân tộc Việt Nam, nhân dân Hà Nội đã chờ đợi giây phút này với niềm tự hào và hy vọng.

Ngày 8-5-1954, một ngày sau chiến thắng Điện Biên Phủ, Hội nghị Geneve về chấm dứt chiến tranh và lập lại hòa bình ở Đông Dương chính thức khai mạc. Thành phần tham dự Hội nghị có 2 bên chính là Pháp, Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và các bên gồm Liên Xô, Trung Quốc, Mỹ, Anh, Quốc gia Việt Nam, Vương Quốc Lào và Vương Quốc Campuchia. Đại diện lực lượng kháng chiến Pathet Lào và Khmer Itsarak tuy đã có mặt ở Geneve (Thụy Sĩ) nhưng không được các đoàn phương Tây chấp nhận cho tham dự Hội nghị.

Trải qua 75 ngày đêm đàm phán với 31 phiên họp, trong đó có các phiên họp toàn thể, phiên họp cấp trưởng đoàn cùng nhiều cuộc tiếp xúc song phương và đa phương, ngày 20/7/1954, Hiệp định Geneve đã được ký kết với các nội dung:

- Thỏa thuận chung cho ba nước Việt Nam, Lào, Campuchia:

+ Công nhận và tôn trọng các quyền cơ bản của nhân dân ba nước Đông Dương: độc lập, chủ quyền, thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ của mỗi nước, không can thiệp vào công việc nội bộ của mỗi nước.

+ Đình chỉ chiến sự trên toàn cõi Đông Dương.

+ Pháp rút quân khỏi lãnh thổ ba nước. Quân tình nguyện Việt Nam rút khỏi Lào và Campuchia.

+ Không có căn cứ nước ngoài và không liên minh quân sự với nước ngoài.

+ Tổng tuyển cử ở mỗi nước.

+ Không trả thù những người hợp tác với đối phương.

+ Trao trả tù binh và người bị giam giữ.

+ Thành lập Ủy ban liên hợp, Ủy ban kiểm soát và giám sát quốc tế.

- Đối với riêng Việt Nam:

+ Những điều khoản về đình chỉ chiến sự và lập lại hòa bình: ngừng bắn, tập kết, chuyển quân được hai bên thực hiện trong thời hạn 300 ngày; chuyển giao khu vực, trao trả tù binh và thường dân bị giam giữ, đổi vùng, vấn đề mồ mả quân nhân hai bên tham chiến.

+ Những điều khoản về duy trì và củng cố hòa bình ở Việt Nam: Lập giới tuyến quân sự tạm thời ở vĩ tuyến 17 và khu phi quân sự (sông Bến Hải); không coi vĩ tuyến 17 là ranh giới chính trị hay lãnh thổ; cấm tăng viện nhân viên quân sự, bộ đội, vũ khí và dụng cụ chiến tranh khác vào Việt Nam; cấm xây dựng căn cứ quân sự mới; cấm hai miền không được gia nhập liên minh quân sự nào; cấm sử dụng mỗi miền để phục vụ cho bất kỳ chính sách quân sự nào.

+ Những điều khoản chính trị: Vấn đề tổng tuyển cử để thống nhất đất nước; Hiệp thương hai miền vào tháng 7/1955, tổng tuyển cử vào tháng 7/1956; tự do chọn vùng sinh sống; trong khi chờ đợi không khủng bố, trả thù hay phân biệt đối xử với những người đã hợp tác với đối phương trong thời gian chiến tranh.

+ Những điều khoản quy định việc tổ chức thi hành Hiệp định: Ủy ban kiểm soát liên hợp, Ủy ban giám sát quốc tế trung lập.

Đoàn đại biểu Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa dự hội nghị ở thành phố Geneve, Thụy Sĩ, ngày 4/5/1954.

Toàn cảnh phiên khai mạc hội nghị Geneve ngày 8/5/1954. Hội nghị bắt đầu trong bối cảnh Pháp vừa bại trận ở chiến trường Điện Biên Phủ và vấn đề khôi phục hòa bình ở Triều Tiên không đạt được kết quả.

Phó thủ tướng Phạm Văn Đồng (trường đoàn Việt Nam Dân chủ Cộng hòa) họp báo tại trụ sở đoàn Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ở Geneve ngày 19/7/1954.

Toàn cảnh phiên họp hội nghị Geneve ngày 20/7/1954. Căng thẳng nhất lúc này là đàm phán về phân chia vĩ tuyến. Pháp chọn vĩ tuyến 18, còn Việt Nam kiên định ở vĩ tuyến 16. Phải đến phiên họp chiều tối 20/7/1954, các bên mới đi đến thỏa thuận lấy vĩ tuyến 17 làm giới tuyến. Thời hạn 2 năm tổng tuyển cử cũng như các hiệp định đình chỉ chiến sự tại Việt Nam, Lào và Campuchia và các vấn đề khác đều là sự giằng co giữa các bên.

Đại diện chính phủ Pháp, thiếu tướng Henri Delteil ký hiệp định Geneve.

 

Để hiện thực hóa chủ trương của Hội nghị Geneva, cụ thể là thỏa thuận ngày 17-5-1954 giữa Trưởng đoàn đại biểu Pháp Pierre Mendès France và Trưởng đoàn đại biểu Việt Nam Phạm Văn Đồng, trong phiên họp thứ 8 ngày 29-5, hai bên đã thông qua việc đại diện Bộ Tổng Tư lệnh Quân đội hai nước Việt Nam và Pháp gặp nhau để bàn vấn đề bố trí lực lượng quân sự theo thỏa thuận đình chiến, bắt đầu bằng phân vùng tập kết quân đội hai bên ở Việt Nam.

Theo đó, từ ngày 4-7-1954 (trong các cuộc gặp sơ bộ trước đó dự kiến diễn ra ngày 28/6/1954), Hội nghị giữa đại diện Bộ Tổng Tư lệnh Quân đội hai nước Việt Nam và Pháp được tổ chức tại Trung Giã (Sóc Sơn, Hà Nội) bàn về việc thực hiện những vấn đề đã thỏa thuận ở Hội nghị Geneva. Đoàn đại biểu Bộ Tổng Tư lệnh Quân đội nhân dân Việt Nam do Thiếu tướng Văn Tiến Dũng, Tổng Tham mưu trưởng, làm Trưởng đoàn. Đoàn đại biểu Bộ Tổng chỉ huy các lực lượng Liên hiệp Pháp do Đại tá Marcel Lennuyeux, làm Trưởng đoàn. Những nội dung được bàn bạc và thống nhất tại Hội nghị bao gồm: Tất cả các vấn đề quân sự do Hội nghị Geneva đặt ra; biện pháp thực hiện những vấn đề Hội nghị Geneva thỏa thuận và những vấn đề quân sự do tình hình thực tế tại chỗ đặt ra. Ngoài ra, hai bên thỏa thuận một chương trình sẽ tiếp tục bàn bạc, bao gồm các vấn đề về trao đổi tù bình bị thương hoặc bị ốm, điều kiện giam giữ các tù nhân (trong đối xử, cung cấp thuốc men, trao đổi thư từ và cấm các hành động tuyên truyền tâm lý); giải pháp chung cho những biện pháp sơ bộ về «ngừng bắn»; các chiến dịch rút quân, tập kết và di chuyển các đơn vị, địa điểm và thời hạn tập kết quân tạm thời; tổ chức và hoạt động của các Ủy ban giám sát liên hợp và những vấn đề khác nếu thấy cần thiết.

Ngày 27/7 (ngày « Ngừng bắn » ở Bắc Việt Nam), Hội nghị Trung Giã bế mạc và quyết định tiếp tục các công việc với tư cách là Ủy ban giám sát liên hợp trung ương.

Tướng Văn Tiến Dũng

Đại tá Marcel Lennuyeux

Theo Hiệp định Geneva, nước ta tạm thời chia làm hai miền Nam, Bắc, phân chia bởi vĩ tuyến 17, để hai bên tập kết lực lượng quân sự. Lực lượng vũ trang ta từ miền Nam ra miền Bắc; quân đội Liên hiệp Pháp từ miền Bắc rút vào tạm đóng ở miền Nam rồi sẽ rút về Pháp, được thực hiện ở từng khu vực, theo những khoảng thời gian được thỏa thuận. Ở miền Bắc, một số khu vực trở thành vùng tập kết, chuyển quân của quân đội Liên hiệp Pháp, trong đó có Hà Nội, với thời gian là 80 ngày. Như vậy, sau ngày các văn bản Hội nghị Giơ-ne-vơ được ký kết, thỏa thuận, Hà Nội chưa có hòa bình, quân và dân Thủ đô phải tiếp tục cuộc đấu tranh trong bối cảnh mới để tiến tới tiếp quản Thủ đô Hà Nội.

Đấu tranh với địch, tiến tới tiếp quản thành phố Hà Nội - Thủ đô của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa của cả nước, nhưng lại là nơi địch tạm chiếm lâu ngày là nhiệm vụ khó khăn, phức tạp. Khó khăn nổi lên là cơ sở cách mạng ở một số nơi, nhất là ở trong các nhà máy điện, nước, hỏa xa, quân giới, quân nhu,… còn mỏng và yếu; chính quyền cơ sở chưa được thiết lập; đoàn thể quần chúng phát triển không đều; lực lượng vũ trang, tự vệ vừa mỏng, vừa yếu (Đại đội chủ lực cơ động chỉ còn 30 người). Trong 80 ngày Hà Nội vẫn nằm trong vùng tập kết (được cho là bắt đầu từ ngày 21/7/1954), phía Pháp phải chịu trách nhiệm tạo mọi điều kiện cho phía Việt Nam tiếp quản Hà Nội… Nhưng, thực dân Pháp và can thiệp Mỹ đã không thực thi ngay những cam kết ấy. Chúng âm mưu gây khó khăn toàn diện cho công cuộc tiếp quản Hà Nội, cố tình tìm mọi cách làm rối loạn trung tâm đầu não chính trị, quân sự, kinh tế và văn hóa - xã hội với nhiều hoạt động phá hoại diễn ra liên tiếp. Chúng tìm cách di chuyển kho tàng, máy móc, vật liệu, trang thiết bị, thuốc men, tài liệu quý ra khỏi thành phố. Với ngành điện, nước, chúng hạn chế, ngừng cung cấp than, hòng làm mạng lưới dịch vụ công cộng, hoạt động sinh hoạt của nhân dân trong thành phố gặp khó khăn, sản xuất đình đốn, âm mưu biến Hà Nội thành một thành phố chết trước khi lực lượng cách mạng Việt Nam tiếp quản thành phố. Cái gọi là “Phái đoàn quân sự Sài Gòn – SMM” có trụ sở ở Hà Nội đã lên kế hoạch phá hoại các cơ sở kinh tế, văn hóa ở Hà Nội, trong đó có một số mục tiêu quan trọng như: các nhà máy điện, máy nước, cầu Long Biên, cảng sông Hồng. Cùng với đó, địch không ngừng tăng cường tuyên truyền xuyên tạc đường lối, chính sách của Đảng và Chính phủ đối với công chức, trí thức, học sinh, sinh viên, tư sản, tiểu thương. Luận điệu của chúng là “Việt Minh sẽ đưa công chức đi tẩy não, bắt ngụy binh đi cải tạo; buộc những phụ nữ đã nhuộm móng tay, tóc phi - dê đi quét đường; học sinh, sinh viên không được đi học; tư sản, tiểu thương không được buôn bán,…”. Lợi dụng Điều 14d của Hiệp định Geneva về quyền tự do lựa chọn nơi cư trú, bọn phản động tay sai, cùng những kẻ đội lốt tôn giáo, dụ dỗ, cưỡng ép đồng bào, binh lính, công chức, nhân viên kỹ thuật di cư vào Nam. Chúng còn tổ chức các “đội hành động bí mật”, sử dụng bọn côn đồ tay sai phá phách, cướp bóc, tống tiền làm rối loạn trật tự, trị an. Nguy hại hơn, chúng huy động lực lượng quân đội, cảnh binh uy hiếp, đàn áp các cuộc đấu tranh của công nhân.

Tuy nhiên, thuận lợi cơ bản nhất của ta là nhân dân thành phố giàu lòng yêu nước, luôn hướng về kháng chiến, Đảng bộ, chính quyền, đoàn thể đã giữ vững được cơ sở quần chúng. Tuyệt đại đa số nhân dân Hà Nội khát khao được giải phóng, thiết tha với độc lập, tự do. Tinh thần dân tộc được khơi dậy trong lòng mỗi người dân Thủ đô, lôi cuốn họ tham gia các hoạt động yêu nước.

Đầu tháng 8/1954, tại một địa điểm trên đất Phú Xuyên, huyện Thường Tín (thuộc tỉnh Hà Đông cũ), Thành ủy Hà Nội họp bàn, quyết định những chủ trương công tác lớn về nhiệm vụ tiếp quản Thủ đô, quan trọng là công tác tư tưởng đối với quân và dân Hà Nội về tình hình và nhiệm vụ mới; kiện toàn hệ thống chỉ đạo, chỉ huy, tăng cường cán bộ cơ sở; mở rộng mặt trận đoàn kết; phối hợp các mặt đấu tranh chống địch phá hoại tài sản, máy móc, chống địch cưỡng ép di cư; đẩy mạnh công tác binh địch vận, xây dựng kế hoạch tiếp quản; xây dựng, phát triển lực lượng tự vệ để cùng với công an giữ gìn an ninh, trật tự địa phương, bảo vệ sản xuất và tính mạng, tài sản của nhân dân, phối hợp với bộ đội chủ lực vào tiếp quản,….

Với chủ trương: lấy ngoại thành làm bàn đạp để tiếp quản nội thành, cũng thời điểm đó, Ban Cán sự ngoại thành được thành lập trên cơ sở hợp nhất các ban cán sự phía Bắc và phía Nam. Dưới Ban Cán sự ngoại thành, các Ban Cán sự 5 quận ngoại thành (Quảng Bá, Cầu Giấy, Ngã Tư Sở, Quỳnh Lôi, Văn Điển) cũng được xây dựng, củng cố. Ban Cán sự ngoại thành khẩn trương đưa số cán bộ trước đây bị bật khỏi địa bàn trở về hoạt động. Lực lượng tự vệ được thành lập ở 110 trên tổng số 136 thôn ở ngoại thành, với 1.976 đội viên. Tự vệ thành phố được khôi phục và phát triển là kết quả của quá trình xây dựng cơ sở chính trị vững chắc trong quần chúng từ nhiều năm trước, là cơ sở vững chắc để tiến tới thực hiện tiếp quản Thủ đô.

Để hỗ trợ cho Hà Nội, ngày 6/9/1954, Trung ương Đảng ra Nghị quyết thành lập Đảng ủy tiếp quản Thủ đô, gồm 11 đồng chí, đặt dưới sự lãnh đạo trực tiếp của Bộ Chính trị và Ban Bí thư. Đồng chí Trần Quốc Hoàn - Ủy viên dự khuyết Trung ương Đảng, làm Bí thư Thành ủy Hà Nội và trực tiếp làm Bí thư Đảng ủy tiếp quản Thủ đô. Một số cán bộ dày dạn kinh nghiệm như: Võ Nguyên Giáp, Lê Văn Lương, Xuân Thủy, Tố Hữu về trực tiếp chỉ đạo công tác tiếp quản Hà Nội. Hội đồng Chính phủ ban hành một nghị quyết về tiếp quản Hà Nội. Hàng trăm cán bộ được bồi dưỡng cấp tốc về công tác tiếp quản từ các lớp học ở Việt Bắc, Liên khu 3 được đưa về tăng cường cho bộ máy tiếp quản Hà Nội. 

Tiếp đó, ngày 17-9-1954, Chính phủ ra quyết định thành lập Ủy ban quân chính Hà Nội, do Thiếu tướng Vương Thừa Vũ làm Chủ tịch, đồng chí Trần Duy Hưng làm Phó Chủ tịch.
Đến giữa tháng 9-1954, qua tăng cường và bồi dưỡng, ta đã có một đội ngũ cán bộ chính trị, quân sự, cán bộ chuyên môn, nghiệp vụ đảm nhiệm thực hiện việc điều hành bộ máy chính quyền, đoàn thể, các cơ sở kinh tế, văn hóa, xã hội,… khi địch chuyển giao.

Đại đoàn 308 và Trung đoàn 57 của Đại đoàn 304 cùng nhiều đơn vị công an được giao nhiệm vụ vào tiếp quản Thủ đô. Tháng 8-1954, Trung ương Đảng, Chính phủ chủ trương thành lập Đại đoàn 350 và đưa Đại đoàn này về Thủ đô làm nhiệm vụ bảo vệ Trung ương Đảng, Chủ tịch Hồ Chí Minh, Chính phủ, thủ đô Hà Nội.

“Các Vua Hùng đã có công dựng nước, Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước” - Đây là câu nói bất hủ của Bác Hồ trong cuộc gặp các cán bộ Đại đoàn 308 (Đại đoàn Quân Tiên Phong), tại Đền Giếng (thuộc Khu Di tích lịch sử Đền Hùng - Phú Thọ).

Bác Hồ nói chuyện với các chiến sĩ Đại đoàn quân Tiên Phong tại đền Giếng, Đền Hùng, Phú Thọ, ngày 19-9-1954

Ngày 18/9/1954, Chủ tịch Hồ Chí Minh từ "Thủ đô kháng chiến" (huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên) về Phú Thọ, chiều tối, Bác về đến Đền Hùng và nghỉ qua đêm tại đây. Sáng ngày 19/9, Bác cùng đồng chí Song Hào - Chính uỷ Đại đoàn Quân Tiên Phong, đồng chí Nguyễn Văn Thanh và một số đồng chí bảo vệ đi thăm các di tích. Người đi thăm Đền Hạ, chùa Thiền Quang, Đền Trung, Đền Thượng, viếng Lăng mộ Vua Hùng và Đền Giếng. Khi đến trước cửa chùa Thiền Quang, Bác dừng chân nghỉ lại dưới gốc cây Thiên Tuế, nghe đồng chí Song Hào báo cáo tình hình chuẩn bị tiếp quản Thủ đô của Đại đoàn Quân Tiên Phong.

Vào khoảng 10 giờ ngày 19/9, Bác gặp gỡ các cán bộ đại diện cho Đại đoàn Quân Tiên Phong tại đền Giếng. Ngay khi mở đầu bài nói, Bác đã đặt câu hỏi kiểm tra kiến thức của cán bộ, chiến sỹ về lịch sử Đền Hùng. Người giảng giải về ý nghĩa của Đền Hùng: “Hôm nay, gặp các chú ở Đền Hùng có ý nghĩa rất to lớn vì Vua Hùng là một vị khai quốc”. Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định nhiệm vụ tiếp quản Thủ đô của Đại đoàn Quân Tiên Phong là rất quan trọng và vinh dự. Người căn dặn: Khi vào tiếp quản Thủ đô phải giữ gìn quân phong, giữ nghiêm kỷ luật; phải đoàn kết rộng rãi, tôn trọng, gần dân và giúp đỡ nhân dân; chú ý học tập, rèn luyện, tránh sa ngã, bị cám dỗ trước những "viên đạn bọc đường". Nhiệm vụ giải phóng, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc ta còn rất nặng nề và quan trọng, Người căn dặn: "Các Vua Hùng đã có công dựng nước,Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước" .

Câu nói nổi tiếng của Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Đền Hùng không những có ý nghĩa giáo dục lớn về truyền thống yêu nước, lòng tự hào dân tộc và tinh thần đại đoàn kết, mà còn là sự tôn vinh tổ tiên, tôn vinh Quốc tổ Hùng Vương, nơi cội nguồn dân tộc. Câu nói của Người vừa thể hiện lòng biết ơn với các vua Hùng “đã có công dựng nước”, đồng thời đề ra nhiệm vụ kế tục, tiếp nối sứ mệnh lịch sử cao cả của lớp cháu con: “Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước”. Lời nói của Bác như lời hiệu triệu và kết tinh tinh thần đoàn kết toàn dân tộc của những người chung một dòng dõi Lạc Hồng cùng nhau bảo vệ bờ cõi non sông, đất nước.

Em gửi lại bài hát thu thanh hồi đầu những năm 60

Hà Nội là vùng tập kết chuyển quân Pháp trong vòng 80 ngày, bởi vậy, nơi đây trở thành chỗ tập trung nhiều sắc lính của quân đội Liên hiệp Pháp. Binh lính địch còn đông, nhưng đa số tinh thần hoang mang, rệu rã. Nắm bắt được tình hình đó, Thành ủy Hà Nội chủ trương đẩy mạnh công tác địch vận, tiếp tục tiến công địch bằng đòn chính trị, tư tưởng, đặc biệt là đã mở “chiến dịch địch vận”, nhằm động viên đông đảo mọi tầng lớp nhân dân tham gia. “Ban địch vận thống nhất” được thành lập, gồm các tiểu ban Ngụy vận, Cảnh binh vận, Âu - Phi vận, nhằm đôn đốc, hỗ trợ các cấp, ngành triển khai, thực hiện công tác địch vận. Truyền đơn, khẩu hiệu, áp phích được phát tán khắp chốn, khắp nơi, tại các đồn bốt, nơi trú quân, đến tận tay binh lính và gia đình họ. Nội dung truyền đơn kêu gọi ngụy quân, ngụy quyền không thi hành mệnh lệnh, bảo vệ tính mạng, tài sản của nhân dân, ở lại quê hương chung sức cùng nhân dân đấu tranh thực hiện thống nhất, độc lập, dân chủ. Bên cạnh đó, còn tổ chức hướng dẫn binh lính địch chuyển vũ khí, đạn dược, phương tiện chiến tranh cho ta; tổ chức đưa đón, tạo điều kiện thuận lợi để binh lính trốn khỏi vị trí về quê, hoặc ra vùng tự do. Tính chung lại trong 80 ngày (từ ngày 21-7 đến ngày 10-10-1954), có hơn 1 vạn binh lính địch chạy trốn khỏi hàng ngũ về với nhân dân.

Quân Pháp tại Hà Nội 1954

Tù nhân Liên hiệp Pháp vào thành phố Hà Nội trên thùng xe tải, sau khi được Việt Minh thả trong một cuộc trao đổi tù nhân tại Việt Trì ngày 24/8/1954. 500 tù nhân được thả là những người lính của quân đội thực dân Bắc Phi hoặc lính đánh thuê người Đức của Quân đoàn nước ngoài Pháp. (Ảnh AP)

Trong Hiệp định Geneve có điều khoản 15d, đảm bảo Chuyển giao hòa bình thành phố Hà Nội và khu 300 ngày (Hải Phòng trở thành nơi tập kết 300 ngày của quân Pháp trước khi vĩnh viễn rút khỏi miền Bắc Việt Nam), đây là điều thế giới chưa từng có. Hà Nội được gọi là khu 80 ngày. Trong thời hạn này, chúng ta phải đấu tranh với địch, tiến tới tiếp quản Hà Nội - Thủ đô của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.

Đầu tháng 8/1954, đang là Giám đốc Công an đặc khu Hà Nội (nay là Công an Hà Nội), Thành ủy viên Thành ủy Hà Nội, ông Nguyễn Tài được dự một lớp học để chuẩn bị tiếp quản Thủ đô, ở Trường cải cách ruộng đất thuộc huyện Đại Từ, Thái Nguyên. Đang chuẩn bị học thì Ủy ban Liên hợp Trung ương cử người lên, xin bổ sung cán bộ để chuẩn bị tiếp quản Hà Nội.

Cán bộ chiến sĩ làm nhiệm vụ chuẩn bị tiếp quản Hà Nội (ông Nguyễn Tài bìa phải)

Thành ủy Hà Nội cử ông Trần Vỹ và ông Nguyễn Tài tham gia Ủy ban, đàm phán với phía Pháp về việc chuyển giao Hà Nội. Ông cũng được cử là đảng ủy viên Đảng ủy tiếp quản Thủ đô Hà Nội. Đây là cuộc đấu tranh ngoại giao của phái đoàn ta trên bàn hội nghị ở Phù Lỗ, diễn ra từ ngày 17 đến 30/9/1954, buộc địch phải chuyển giao thành phố Hà Nội cho ta theo đúng các điều khoản của Hiệp định Genève: Pháp rút quân đúng thời hạn, bảo đảm an toàn, không phá hoại tài sản công cộng. Việc chuyển giao có hai phần, là về quân sự và về hành chính. Chuyển giao quân sự thì tương đối thuận lợi vì các công việc được Hiệp định ghi rõ ràng. Chuyển giao hành chính thì khá phức tạp, phải đạt được mấy yêu cầu lớn, là: Đảm bảo công việc hành chính không bị đứt đoạn, không ảnh hưởng đến sinh hoạt của dân và có Đội hành chính vào trước.

Việc tiếp quản Thủ đô gặp phải không ít khó khăn, thách thức do bọn hiếu chiến Pháp vẫn ngấm ngầm chống phá cách mạng Việt Nam, vì vậy phải có sự phối hợp thống nhất, chặt chẽ giữa các lực lượng. Ông kể: “Có một cơ quan, khi anh em vào thì cơ sở cung cấp bản mục lục tài sản, trong đó có cái xe ô tô, đến lúc phía Pháp bằng lòng trả cho phía ta thì chỉ còn có 3 bánh”. Vì thế vấn đề bồi hoàn tài sản trở thành rất quan trọng.

Chuyển giao thành phố trong hòa bình theo Hiệp định Geneve là việc rất đặc biệt, trên thế giới chưa từng có, nên cả hai bên đều phải “mò mẫm” cách làm. Đồng chí Nguyễn Tài được cử làm trưởng đoàn của phía ta để làm việc với phía Pháp về việc chuyển giao hành chính. Nhiệm vụ đấu tranh trên bàn đàm phán để giữ được tài sản, đảm bảo thành phố vẫn làm việc, sinh hoạt bình thường được đặt ra hết sức nặng nề. Đối với ông, nhiệm vụ này lại càng khó khăn vì đây là lần đầu tiên ông tham gia đấu tranh trên lĩnh vực ngoại giao, một công việc không phải sở trường của mình.

Thiếu tướng Văn Tiến Dũng, Trưởng đoàn đại biểu Bộ Tổng tư lệnh Quân đội nhân dân Việt Nam chỉ đạo là cứ để cho phía Pháp nói trước các yêu cầu, phía ta sẽ căn cứ vào đó để thỏa thuận các vấn đề sao cho có lợi nhất cho ta. Thành ủy Hà Nội cử thêm ông Dương Văn Đàm là luật sư và một số người có chuyên môn về các ngành khác cùng tham gia đoàn của phía ta. Phía Pháp cử luật sư De Bresson là tùy viên pháp luật của sứ quán Pháp ở Sài Gòn.

Trong quá trình đàm phán và xây dựng Hiệp nghị về chuyển giao hành chính thành phố Hà Nội, Thành ủy luôn luôn gửi đến cho đồng chí Nguyễn Tài tin tức từ nội thành về các hoạt động phá hoại của phía Pháp. Nhờ đó mà tuy không có kiến thức về luật, nhưng có ông Dương Văn Đàm là luật sư tư vấn các vấn đề về pháp lý, nên đồng chí Nguyễn Tài có cơ sở để đấu với phía Pháp những vấn đề họ làm sai Hiệp định. Ban đầu phía Pháp thanh minh là không làm sai. Bằng trí thông minh, sắc sảo, lại có tài liệu cụ thể, với vốn “tiếng Pháp như tiếng Việt”, ông đã đưa ra chứng cứ, lý lẽ xác đáng, buộc họ phải thừa nhận hành vi phá hoại. Nhưng họ lại cãi rằng chỉ có loại cơ quan hoạt động thường xuyên thì mới phải theo Hiệp định; còn cơ quan hoạt động không thường xuyên thì không cần như vậy.

Đồng chí Nguyễn Tài vạch cho phía Pháp biết rằng chỉ có cơ quan Quốc hội mới là hoạt động không thường xuyên, mà ở Hà Nội không có cơ quan đó. Ông nói: "Ông De Bresson là cố vấn pháp lý của tòa Đại sứ Pháp mà tuyên bố như vậy, tôi xin phép được công bố trên đài phát thanh lời tuyên bố ấy". Phía Pháp thấy những lý lẽ ông đưa ra rất cứng và chặt chẽ, họ hỏi nhau xem ông là người thế nào. Sau đó ông còn “dọa” thêm trưởng đoàn của Pháp là: “Chúng tôi sẽ đăng lên báo tất cả những tài sản bị phía các ông lấy trộm, lấy cắp đi”. Sợ bị mất mặt, phía Pháp phải tuyên bố “không phản đối việc bồi hoàn những tài sản đã bị lấy đi”. Đồng chí Nguyễn Tài nắm lấy ý đó để yêu cầu ghi vào Hiệp nghị chuyển giao hành chính.

Về “Đội hành chính vào trước”, đó là cán bộ gồm nhiều ngành, lập thành nhiều tốp. Cán bộ của ngành nào, sở nào thì đi vào tốp đó, nên vào đến nơi là họ quen việc ngay. Ông Nguyễn Tài lúc sinh thời đã kể lại: “Hồi đó các ngành cũng ít, đơn giản. Ban đầu, do chưa biết số lượng cơ quan cần chuyển giao nên khi phía Pháp hỏi bên ta định cử bao nhiêu người thì tôi bảo là cần độ một chục người. Sau này cơ quan Công an kiểm tra lại, thì thấy có đến hàng trăm cơ quan. Vì vậy Đội Hành chính vào trước cần phải có khoảng mấy trăm người thì mới đảm bảo mỗi cơ quan có một đến vài người nhận chuyển giao”. Phía Pháp cũng đồng ý với đề xuất của ta.

Sau nhiều ngày đấu tranh trên bàn đàm phán, nhờ có những chứng cứ cụ thể và đấu tranh kiên quyết, Hiệp nghị về chuyển giao hành chính đã được ký kết, buộc phía Pháp phải thực hiện đúng những điều đã cam kết, đảm bảo cho hoạt động bình thường của thành phố, tạo điều kiện thuận lợi cho công tác tiếp quản.

Ngày 30/9/1954, hai bên đã ký Hiệp nghị số 13 chuyển giao Hà Nội về quân sự và trật tự. Ngày 2/10/1954, ký tiếp Hiệp nghị số 14 chuyển giao về hành chính thành phố Hà Nội, trong đó phía Pháp phải nhận hoàn lại hoặc bồi thường các tài sản đã bị lấy đi hay hủy hoại.

Ngày 2/10/1954, ký tiếp Hiệp nghị số 14 chuyển giao về hành chính thành phố Hà Nội

Buổi chiều ngày 2/10/1954, Hiệp nghị số 14 chuyển giao về hành chính thành phố Hà Nội được ký kết, cũng là buổi chiều mà các Đội hành chính vào trước lên đường; ông Trần Danh Tuyên được cử làm trưởng đoàn các Đội hành chính vào trước, ông Nguyễn Tài là phó đoàn.

Ngày 2/10/1954, ký tiếp Hiệp nghị số 14 chuyển giao về hành chính thành phố Hà Nội

Đoàn đi từ Phù Lỗ về Hà Nội bằng xe vận tải của phía Pháp, được bố trí ở tại Quân y viện Lanessan cũ (còn gọi là Bệnh viện Đồn Thủy, tức là Bệnh viện Trung ương Quân đội 108 bây giờ). Trước đó, phía ta đã tổ chức nơi ăn chốn ở cho cán bộ vào; trụ sở của Ban chỉ huy cũng đóng trong bệnh viện ấy. Từ ngày 3/10/1954, cán bộ của ta đến các cơ quan hành chính ở Hà Nội, bắt đầu nhiệm vụ tiếp quản.

Việc bàn giao hành chính được thực hiện trong 7 ngày. Với sự giúp đỡ của công nhân, viên chức tại các cơ quan, chúng ta có được danh mục tài sản gốc, dùng để đối chiếu với danh mục tài sản còn lại do Pháp cung cấp. Từ đó xác định được những tài sản bị phía Pháp mang đi, làm cơ sở cho việc đòi bồi hoàn sau này. Đến chiều 9/10/1954, mọi công việc bàn giao đã hoàn thành. Cuộc tiếp quản Thủ đô của ta về cơ bản đã thành công trọn vẹn, không có nổ súng và không có bất cứ thương vong nào do giao tranh.

Sau khi tiếp quản các nơi xong, có một đoàn ngoại giao của các nước XHCN đến thăm Hà Nội và Hải Phòng, họ nói “Hiệp định này ký như thế là rất có lợi vì nếu đánh nhau bằng súng thì tan nát hết”.

Đồng chí Nguyễn Tài vô cùng tâm đắc: “Mình tiếp thu được cả thành phố còn nguyên vẹn, như thế là có lợi lắm, trên thế giới chưa bao giờ có như vậy”.

Sau này, phía Pháp phải bồi thường cho ta toàn bộ số tài sản họ đã mang đi. Trong số này đối phương đã thực sự hoàn lại một phần bằng hiện vật là những máy móc đáng giá; phần còn lại bồi thường bằng tiền với trị giá lên đến 265 triệu franc Pháp, quy đổi tỷ giá thành 2.120 triệu đồng ngân hàng thời kỳ đó. Đây thực sự là những thắng lợi vô cùng quan trọng.

Ngày 02-10-1954, hai bên thỏa thuận chuyển giao Hà Nội về hành chính. Đồng chí Trần Danh Tuyên, Trưởng đoàn cán bộ hành chính của Chính phủ ta vào Hà Nội gặp đại diện Bộ Chỉ huy quân đội Liên hiệp Pháp để ký biên bản bàn giao toàn bộ. Liên tiếp trong 3 ngày, từ ngày 02 đến 04-10-1954, đội hành chính của ta, gồm 422 cán bộ, nhân viên, chia làm nhiều tổ, vào trước để chuẩn bị tiếp nhận các công sở và công trình lợi ích công cộng. Ngày 05-10-1954, đội trật tự gồm 158 cán bộ, chiến sĩ công an có vũ trang vào nội thành để chuẩn bị nhận bàn giao các công sở, đồn cảnh sát. Tiếp đó, 214 cán bộ, chiến sĩ của Tiểu đoàn Bình Ca (Tiểu đoàn 18), thuộc Trung đoàn Thủ đô cũng được lệnh vào trước để tiếp nhận các công sở, xí nghiệp, doanh trại và cùng canh gác với binh lính Pháp ở 35 vị trí. Trong quá trình chuyển giao này, phía Pháp cố tình gây khó khăn, nhưng với sự giúp đỡ của các lực lượng quần chúng và trước tình thế không thể đảo ngược được nên đến ngày 07-10-1954, ở hầu khắp các nơi, hai bên đã chuẩn bị xong mọi thủ tục để bàn giao.

Buổi bàn giao Sở Bưu điện Hà Nội cho các cán bộ Việt Minh

Tiếp quản bệnh viện Yersin, Hà Nội

Từ ngày 06-10-1954, quân Pháp bắt đầu rút khỏi quận lỵ Văn Điển, ta tiếp quản và giải phóng quận lỵ đầu tiên ở ngoại thành. Cùng ngày, địch rút khỏi thị xã Hà Đông. Phía Bắc, địch rút đến cách tả ngạn sông Đuống 4 km.

Theo kế hoạch tiếp quản Hà Nội của Bộ Tổng Tư lệnh Quân đội nhân dân Việt Nam, từ ngày 07-10-1954, trên các hướng, các đơn vị bộ đội vào tiếp quản Thủ đô đã tiến dần về sát thành phố.

Trong khi cả Hà Nội đang bừng bừng khí thế chiến thắng, rạo rực niềm vui, nhộn nhịp, khẩn trương cho ngày hội giải phóng, thì vào lúc 18 giờ ngày 08-10-1954, tại Cột cờ Hà Nội, quân Pháp làm lễ hạ cờ, đánh dấu kết thúc sự hiện diện của Pháp ở Hà Nội. Cuối ngày 08-10-1954, các đơn vị bộ đội được giao nhiệm vụ tiếp quản nội thành đã tiến vào vị trí tập kết. Các đội tự vệ cũng đã chuẩn bị sẵn sàng làm nhiệm vụ dẫn đường cho từng cánh quân trên các hướng. Ủy ban quân chính Hà Nội cùng Bộ Tư lệnh Đại đoàn 308 chuyển dịch về đường Hà Nội - Hà Đông. Cơ quan Đảng ủy tiếp quản chuyển về thị xã Hà Đông.

Ngày 09-10-1954, Đại tướng, Tổng Tư lệnh Võ Nguyên Giáp ra bản Nhật lệnh nêu rõ: “Nhiệm vụ tiếp quản rất nặng nề nhưng cũng rất vẻ vang. Do đó phải đoàn kết giữa các lực lượng để giữ trật tự, an ninh Thủ đô. Phải nêu cao kỷ luật, triệt để chấp hành 8 chính sách và 10 điều kỷ luật của Chính phủ, bảo vệ, tôn trọng và giúp đỡ nhân dân luôn nâng cao cảnh giác, sẵn sàng đập tan mọi âm mưu khiêu khích của bọn phá hoại”.

Ủy ban quân chính thành phố ra thông cáo gửi đồng bào, chiến sĩ Thủ đô, nêu rõ: "Anh chị em công nhân hãy ra sức giữ gìn công xưởng, giữ vững và nâng cao mức sản xuất. Các viên chức đã làm cho chính quyền Pháp và Bảo Đại hãy đến công sở tiếp tục làm việc. Học sinh, sinh viên hãy đến trường để tiếp tục học tập. Anh chị em trí thức hãy đem hết tài năng góp phần xây dựng nước nhà. Anh chị em tiểu thương, tiểu chủ hãy yên ổn làm ăn, phát triển kinh doanh buôn bán. Các nhà công thương nghiệp hãy ra sức phục hồi sản xuất, mở mang công thương nghiệp.

Các sĩ quan, binh lính của chính quyền Pháp và Bảo Đại hãy ra ghi tên. Nông dân ngoại thành hãy hăng hái cấy cày, trồng trọt, chăn nuôi. Tính mạng, tài sản của tất cả ngoại kiều đều được bảo hộ”.

Sáng ngày 9/10/1954, bộ đội từ Đê La Thành chia làm hai mũi tiếp thu các khu vực quân sự như: Quần Ngựa, Bạch Mai, Đồn Thủy, Thành Hà Nội,... Địch rút đến đâu, ta tiến đến đấy, tiếp thu theo lối "cuốn chiếu".

Bộ đội Việt Minh tiến vào khi quân Pháp rút khỏi thành phố Hà Nội

Cũng trong buổi sáng ngày 9/10/1954, các đội công tác ngoại thành cùng bộ đội vào tiếp quản 4 quận: Quảng Bá, Cầu Giấy, Ngã Tư Sở, Quỳnh Lôi và đến trưa tiếp quản Đại lý Hoàn Long.

Đúng 16 giờ ngày 09-10-1954, tốp lính cuối cùng ở bốt gác cầu Long Biên đã rút hết sang Gia Lâm. Một đơn vị của Trung đoàn Thủ đô tiến lên đầu cầu Long Biên giữa tiếng reo hò, hoan hô của nhân dân các phố Hàng Đậu, Trần Nhật Duật. Đến 16 giờ 30, Quân đội Nhân dân Việt Nam hoàn toàn kiểm soát thành phố, tiếp quản toàn bộ thành phố Hà Nội gọn gàng và trật tự. Đêm 9/10, đêm hòa bình đầu tiên thành phố rực rỡ trong rừng cờ và niềm vui khôn xiết của nhân dân Thủ đô.