Tết Bánh trôi, bánh chay hay Tết Hàn thực, là một trong những ngày lễ truyền thống quan trọng của người Việt Nam. Theo đó, cứ vào ngày mùng 3/3 Âm lịch hằng năm, mọi người lại chuẩn bị mâm lễ cúng để dâng lên tổ tiên, tưởng nhớ và tri ân đến tổ tiên, cầu mong cho sức khỏe và may mắn trong năm mới.
Mâm cúng Tết Hàn thực thường gồm những lễ vật như: Hương, hoa, trầu cau, nước sạch, hoa quả và nhất là hai loại bánh trôi, bánh chay. Hai loại bánh này đều là sản vật từ mùa lúa bội thu dâng lên ông bà tổ tiên với mong muốn một năm mưa thuận gió hòa.
Nguyên liệu chủ yếu làm bánh trôi, bánh chay là đều là những sản vật đơn giản, thường ngày, đặc trưng của nền văn hóa lúa nước, gồm bột nếp, đường phên và đỗ xanh, có thể thêm vừng, dừa nạo, hương bưởi,… để tạo thêm hương vị cho món bánh.
Hình dáng của bánh trôi tròn đều, bên trong phần nhân đường phên hình vuông, gợi lên câu tục ngữ “mẹ tròn con vuông”. Bánh chay vỏ trắng tính âm, phần nhân đậu xanh bên trong vàng tươi sáng mang tính dương, âm dương giao hòa. Tháng 3 Âm lịch, thời tiết bắt đầu nóng lên, chuẩn bị bước sang mùa Hè. Người Việt xưa đã sáng tạo ra món bánh trôi, bánh chay là những món ăn nguội, có tính mát. Món ăn này vị ngọt thanh, rất phù hợp cho những ngày nóng nực. Dùng bánh trôi, bánh chay trong Tết Hàn thực thể hiện mong muốn mùa hè không còn oi bức, thời tiết thuận hòa.
Về nguồn gốc, hàn thực (寒食) có nghĩa là ăn đồ lạnh, tết Hàn thực vốn có nguồn gốc từ Trung Quốc. Đời Xuân Thu, vua Tấn Văn công nước Tấn gặp loạn phải bỏ nước lưu vong, gặp được một hiền sĩ tên là Giới Tử Thôi theo giúp. Về sau, Tấn Văn Công trở về làm vua, phong thưởng cho những người có công nhưng lại quên mất Giới Tử Thôi. Giới Tử Thôi không oán giận gì, về nhà đưa mẹ vào núi ở ẩn. Tấn Văn Công nhớ ra, cho người đi tìm. Vì Giới Tử Thôi không chịu ra lĩnh thưởng, Tấn Văn Công hạ lệnh đốt rừng để ép ông phải ra; cuối cùng, hai mẹ con ông đều chết cháy. Vua thương xót, lập miếu thờ và hạ lệnh kiêng đốt lửa ba ngày, chỉ ăn đồ ăn nguội đã nấu sẵn để tưởng niệm. Theo đó, vào dịp này, dân gian TQ kiêng nổi lửa 3 ngày, chỉ ăn đồ lạnh, nhằm tưởng nhớ ông Giới Tử Thôi.
Theo một số nhà nghiên cứu, tục ăn bánh trôi của dân Việt vào ngày Tết Hàn thực nhiều khả năng được du nhập từ thời Lê và thịnh hành vào thời Lê Trung hưng. Tết Hàn thực ở Việt Nam, người dân không kiêng lửa, mọi việc nấu nướng vẫn diễn ra bình thường, không còn nhiều ý nghĩa liên quan đến tập tục của Trung Quốc.
Hình dáng của bánh trôi tròn đều, bên trong phần nhân đường phên hình vuông, gợi lên câu tục ngữ “mẹ tròn con vuông”. Bánh chay vỏ trắng tính âm, phần nhân đậu xanh bên trong vàng tươi sáng mang tính dương, âm dương giao hòa. Tháng 3 Âm lịch, thời tiết bắt đầu nóng lên, chuẩn bị bước sang mùa Hè. Người Việt xưa đã sáng tạo ra món bánh trôi, bánh chay là những món ăn nguội, có tính mát. Món ăn này vị ngọt thanh, rất phù hợp cho những ngày nóng nực. Dùng bánh trôi, bánh chay trong Tết Hàn thực thể hiện mong muốn mùa hè không còn oi bức, thời tiết thuận hòa.
Nhìn đĩa/ bát bánh ngon quá. Mợ ship cho mâm này được không ?
Ở post trên còn món bánh phu thê cũng rất ngon, nhai giòn giòn rất phê.
Nhưng các cụ "đái bậy" chắc chỉ ngắm mà nuốt nước bọt thôi nhỉ .
Trong hình trên, lần lượt từ trái qua phải là hình ảnh, thông tin từ các tài liệu:
Chỉ Nam ngọc âm giải nghĩa, cuốn từ điển đối chiếu Hán Việt cổ nhất hiện còn (khoảng TK XV-XVII), viết: “Trôi nước có hiệu Thủy đoàn, trong đường ngoài bột nổi hòn lênh đênh”.
Kỹ thuật người An Nam (Technique du people Annamite), một công trình nghiên cứu văn minh vật chất ở An Nam ghi lại cảnh sinh hoạt, lao động hàng ngày của người Việt Nam ở vùng đồng bằng Bắc Bộ vào đầu thế kỷ XX, được thực hiện bởi một người Pháp tên Henri Oger và nghệ nhân người Việt Nam thực hiện năm 1908 – 1909: bức tranh "Bánh trôi nước".
Vân đài loại ngữ (1773, của Lê Quý Đôn) cho biết: “Tục nước Nam nhà rất thích bánh trôi nước, cứ đến mồng 3 tháng 3 thì làm bánh ấy. Người Trung Quốc cũng làm bánh ấy, nhưng gọi là Thủy đoàn”.
Tiểu học Bản quốc phong tục sách hay còn gọi là An Nam phong tục sách của Mai Viên Đoàn Triển (1854 - 1919) là một tác phẩm văn xuôi viết bằng chữ Hán, sưu tầm, giới thiệu, nghiên cứu phong tục tập quán Việt Nam trong lịch sử: "Mùng 3 tháng 3 là tết Hàn Thực, cũng gọi là tết Thanh minh. Người ta làm bánh trôi, bày cỗ bàn cúng tế gia tiên. Phỏng theo người phương Bắc kỷ niệm ngày Giới tử thôi chết cháy, cũng có người nhân ngày ấy đi tảo mộ. Dân gian phần nhiều không theo (tức theo tục kỷ niệm Giới Tử Thôi).
Hình dáng của bánh trôi tròn đều, bên trong phần nhân đường phên hình vuông, gợi lên câu tục ngữ “mẹ tròn con vuông”. Bánh chay vỏ trắng tính âm, phần nhân đậu xanh bên trong vàng tươi sáng mang tính dương, âm dương giao hòa. Tháng 3 Âm lịch, thời tiết bắt đầu nóng lên, chuẩn bị bước sang mùa Hè. Người Việt xưa đã sáng tạo ra món bánh trôi, bánh chay là những món ăn nguội, có tính mát. Món ăn này vị ngọt thanh, rất phù hợp cho những ngày nóng nực. Dùng bánh trôi, bánh chay trong Tết Hàn thực thể hiện mong muốn mùa hè không còn oi bức, thời tiết thuận hòa.
Nhìn đĩa/ bát bánh ngon quá. Mợ ship cho mâm này được không ?
Ở post trên còn món bánh phu thê cũng rất ngon, nhai giòn giòn rất phê.
Nhưng các cụ "đái bậy" chắc chỉ ngắm mà nuốt nước bọt thôi nhỉ .
Hihi, ảnh em chôm trên mạng đới, ảnh bánh em làm cây nhà lá vườn nên ko long lanh, bắt mắt thế đâu, em để up sau cùng
Món bánh phu thê thì cụ phải xơi đúng gốc là bánh phu thê Đình Bảng, bao phê :D.
Bài thơ Vịnh bánh trôi nước (Vịnh hàn thực bính – Vịnh bánh hàn thực) của nữ sĩ Hồ Xuân Hương là một trong những bài thơ nổi tiếng nhất về Tết Hàn Thực, đã lưu danh trong lòng người dân Việt Nam qua nhiều thế hệ. Bài thơ không chỉ mô tả về hình ảnh những chiếc bánh trôi trắng tròn, mềm mại, mà còn chứa đựng những ý nghĩa sâu sắc về sự trôi qua của thời gian, về sự tạm bợ của cuộc sống và về sự đổi thay của nhân duyên.
Thân em thời trắng phận em tròn Bảy nổi ba chìm mấy nước non Rắn nát mặc dầu tay kẻ nặn Nhưng em vẫn giữ tấm lòng son.
Về Tết Bánh trôi bánh chay, có ý kiến cho rằng, tục làm hai thứ bánh này của người Việt vào tháng Ba âm lịch là để nhắc nhớ về ngày Giỗ Tổ. Người Việt sử dụng bánh trôi, bánh chay để bày tỏ lòng thành, tiếp nối truyền thống “uống nước nhớ nguồn”, tưởng nhớ công lao của ông bà, tổ tiên. Những viên bánh trôi “vừa trắng lại vừa tròn” gợi nhớ đến sự tích “bọc trăm trứng” của mẹ Âu Cơ, hoặc như tục rước và thả 100 bánh vía của làng Bình Đà (huyện Thanh Oai) để tế lễ Quốc tổ Lạc Long Quân và Quốc mẫu Âu Cơ. Một số làng, như làng Hát Môn (huyện Phúc Thọ), Mê Linh (huyện Mê Linh), Hà Nội giải thích, bánh trôi liên quan đến sự tích Hai Bà Trưng, rằng trước khi ra trận rồi hy sinh, Hai Bà đã ghé vào một quán nước, ăn một đĩa bánh trôi. Vì thế, ở các làng này, từ đầu tháng Ba, trên ban thờ Hai Bà Trưng đều phải có đĩa bánh trôi và trước ngày mùng 6 tháng Ba, không gia đình nào làm và ăn bánh trôi, ai đó được mời ăn bánh trôi ở bất cứ nơi đâu cũng đều phải từ chối ăn, vì chưa làm lễ Hai Bà.
Trước đó, theo ghi chép của Lê Tắc (黎崱, tức Trần Ích Tắc, trốn sang Trung Quốc năm 1287), trong An Nam chí lược, ghi "Hàn thực dĩ quyển bính tương quỹ" tức là “vào tết Hàn thực, đem bánh cuốn tặng nhau”.
Cũng theo An Nam chí lược, năm 1291, vua Trần Nhân Tông (陳仁宗, 1258 – 1308) có làm bài thơTặng bánh xuân cho ngài thiên sứ Trương Hiển Khanh(饋張顯卿春餅 - Quỹ Trương Hiển Khanh xuân bính):
饋張顯卿春餅
柘枝舞罷試春衫 況值今朝三月三 紅玉堆盤春菜餅 從來風俗舊安南。
Quỹ Trương Hiển Khanh xuân bính
Giá chi vũ bãi thí xuân sam Huống trị kim triêutam nguyệt tam Hồng ngọc đôi bàn xuânthái bính Tòng lai phong tục cựu An Nam.
Dịch nghĩa
Múa giá chi xong, thử tấm áo ngày xuân Huống nữa hôm nay lại gặp tiết mồng ba tháng ba Bánh rau mùa xuân (xuân thái), như ngọc hồng bày đầy mâm Đó là phong tục của nước An Nam xưa nay.
TheoChỉ Nam ngọc âm giải nghĩa, bánh xuân thái (春菜餅) cũng chính là tên gọi khác của bánh cuốn. Sách này đồng thời cho biết : “Quyển bính nhiều nhân càng ngon ; Hiệu là bánh cuốn lăn tròn khéo thay”.
Như vậy, vào thời Trần, thậm chí có thể truy lên thời Lý, nhằm tết Hàn thực, người Việt ăn bánh cuốn và có tục đem bánh cuốn tặng nhau, chứ chưa có tục ăn bánh trôi như thời Lê Nguyễn về sau. Bánh cuốn còn được gọi là bánh xuân thái (菜 = rau), trong có nhân (có thể gồm cả rau lẫn thịt), được cuốn tròn lại, hình dạng khá gần với bánh cuốn ngày nay.
Hồi còn nhỏ, cứ đến dịp này, mẹ em lại đi xay ít bột nếp, là bột khô thôi, có lẫn ít tẻ để giảm bớt độ dẻo dính của bột. Nhà nào cầu kỳ, có điều kiện hơn thì ngâm gạo rồi đem đi xay từ hôm trước, gọi là xay bột nước, bột ướt mang về đựng trong túi vải cho dóc bớt nước thì mới làm bánh được.
Nhân bánh trôi thì là những viên đường phên vuông cạnh khoảng 2.5 phân, dày khoảng 7, 8 ly, được đóng thành các bánh vuông vức khoảng vài chục viên, bọc bằng lá chuối khô. Tùy theo nhu cầu nhiều ít mà chỉ mua độ mươi hay vài mươi viên. Mỗi viên về cắt khéo, ko bị vỡ nát thì được 9 nhân bánh con con.
Bánh chay lại có nhân là đỗ xanh ngào đường. Hồi đấy chưa có đậu tách vỏ sẵn như bây giờ. Mẹ sẽ đong khoảng miệng bò đỗ, lau sạch một khoảng nền nhà tráng xi măng, lấy một cái chai 75 sạch, rải ít đỗ xuống nền, và bắt đầu nghiền đỗ bằng chai, chỉ nghiền vừa phải để hạt đỗ vỡ đôi thôi, gọi là siết đỗ. Cho đến giờ, em vẫn hình dung ra tiếng nghiền siết với tiếng đỗ vỡ lạo xạo ấy, và cũng đã lâu lắm rồi, những hình ảnh, âm thanh ấy chỉ còn trong ký ức. Đỗ nghiền xong thì đem ngâm nước cho nở ra và tách vỏ, sau đó là đãi vỏ đỗ cho sạch rồi mới mang đồ lên để làm nhân.
Ngày nay, kinh tế hàng hóa phát triển, mọi thứ nguyên liệu được chi tiết hóa, tiện dụng hóa hết mức có thể để phục vụ người tiêu dùng theo cách nhanh nhất, tiện nhất. Bột nước xay sẵn bán theo kg, và ko chỉ có mỗi bột trắng, mà có cả bột được nhuộm đủ loại màu thực phẩm để các chị các mẹ trổ tài làm bánh ngũ sắc. Đường phên chẻ sẵn thành từng viên nhân, đóng trong túi nhỏ. Nhân đậu xanh cũng được sên đường sẵn, bán theo kg. Rồi dừa nạo, vừng rang, nước cốt dừa, nước hoa bưởi, bột sắn, bột năng,... Tất cả đều sẵn sàng phục vụ, các mẹ các chị chỉ việc mua về, thao tác một loáng là có mâm bánh thơm ngon, ai khéo tay thì trang trí, bày biện thêm cho sinh động, đẹp mắt.
Và nếu như gia đình nào bận rộn quá, hoặc đơn giản là thích sự tiện lợi, thì những ngày này, trên các con phố quanh các chợ, các khu dân cư, luôn có rất nhiều hàng bánh trôi chay mùa vụ, kê bàn bày biện, bắc sẵn nồi, bếp, luộc bánh bán phục vụ bà con. Nhiều nhà mọi ngày vẫn buôn bán mặt hàng khác, nhưng dịp này lại tranh thủ xoay sang bán bánh trôi chay, thậm chí huy động thêm người nhà nặn bánh mà cũng tất bật từ sáng đến tối ko kịp bánh để bán.
Nhà em mọi người ai cũng thích ăn đồ nếp, đồ ngọt, nên năm nào em cũng mua nguyên liệu về làm, thường làm nhiều một chút để ăn đôi ba ngày. Nhưng cũng vì những "nỗi lo thời đại" về tiểu đường, béo phì, huyết áp,... mà một năm cũng chỉ dám "thả miệng" một dịp này thôi
Chiều qua, đi làm về, rẽ vào chợ một vòng là đủ đồ nghề, tranh thủ buổi tối ra sản phẩm cây nhà lá vườn. Đúng là người làm sao của chiêm bao làm vậy, bánh đơn giản theo khẩu vị trong nhà, ko màu mè, cầu kỳ, và phần lớn là bánh chay, chỉ có chút ít bánh trôi là của bọn trẻ nghịch chơi.
