Lăng đá Quận Vân
Đây là một cụm công trình kiến trúc khu lăng mộ Đô đốc Đại giang Quận công Đỗ Bá Phẩm, được xây dựng từ năm 1733 tại thôn Nỏ Bạn, xã Vân Tảo, huyện Thường Tín, Hà Nội. Lăng được nhà nước Việt Nam xếp hạng Di tích kiến trúc nghệ thuật cấp Quốc gia.
Theo sử sách, Quận công quê gốc ở làng Vân La thuộc Tổng Vân (nay thuộc xã Hồng Vân) nên nhân dân quen gọi là Quận Vân. Ông từng giữ chức trấn thủ trấn Sơn Nam. Ông đã được chúa Trịnh Cương giao cho làm chức tư giảng, chuyên dạy dỗ thế tử Trịnh Giang. Năm 1732 thế tử Trịnh Giang lên ngôi chúa, là người hôn ám, nhu nhược, không kham nổi việc nước. Trịnh Giang đã giáng vua Lê Duy Phường xuống làm Hôn đức Công, giết các đại thần Nguyễn Công Hãng, Lê Anh Tuấn, Trương Nhưng. Năm 1734 Đỗ Bá Phẩm bị chúa Trịnh Giang phế chức trấn thủ Nam Sơn.
Năm 1733 thấy thế đất ở đây hợp phong thủy, ông cho người chở đá từ Đông Triều (Quảng Ninh) về xây lăng làm nơi an nghỉ vĩnh hằng. Nhưng lăng chưa kịp hoàn thiện thì có gian thần trong triều dèm pha, cho rằng ông mưu đồ làm phản, nên Quận công bị đày ra Quảng Ninh rồi qua đời tại đấy.
Trong trận lũ lịch sử năm 1914, đê sông Hồng vỡ, dòng nước lũ tràn ngập cả làng. Phù sa bồi dày hơn 2 m lên cánh đồng trũng, phủ kín quần thể lăng đá.
Năm 1986, chính quyền xã cải tạo ruộng đồng, huy động máy xúc khai thác đất phù sa để trồng ngô. Khi đào đất, mọi người sững sờ khi thấy các tượng đá lộ ra. Họ báo chính quyền, các nhà khảo cổ về nghiên cứu. UBND tỉnh Hà Tây (cũ) ra quyết định công nhận di tích năm 1988.
Với những vẻ đẹp độc đáo còn chưa được phát lộ hết, khu lăng đá đã được Nhà nước công nhận Di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia năm 2003.
Kiến trúc
Toàn bộ khu Lăng rộng khoảng 4 sào Bắc Bộ, chia làm ba phần: cổng lăng, khu sinh phần, nhà mộ. Cổng lăng, đi từ ngoài vào có tượng chó đeo vòng lục lạc, ngồi canh cổng. Qua tượng chó đến hai pho tượng võ sĩ lực lưỡng, được chạm khắc theo phương pháp tả thực, đường nét và hình khối tinh xảo, cân đối nên nhìn hai pho tượng như hai võ sĩ thật trước cửa các cung đình.
Khu sinh phần cách cổng Lăng khoảng 15m. Đây là trung tâm giá trị nghệ thuật của khu Lăng. Hai bên đường thần đạo vào khu sinh phần, mỗi bên đặt một hương án rộng 0,60 cm x 0,40 cm, mặt hương án được bào soi và khắc gờ chỉ công phu. Đặt trên mỗi thân hương án là một khối đá hình tứ giác, chạm trổ " Long mã hý cầu". Đối xứng với hai hương án trước mặt võ sĩ, ngay trên trục đường thần đạo là một hương án quy mô to hơn. Hương án này gọi là hương án tiền, cao khoảng 1,5m, chân, thân, mặt lắp ráp với nhau bằng mộng. Mặt hướng án rộng 1,22m x 1,65m. Bốn góc chạm hoa văn. Thân hương án khắc " Lưỡng nghệ châu lư hương" cùng các tiểu tiết trang trí là đài sen, mây, lửa… Bố cục chặt chẽ, sinh động, nét chạm khắc tinh xảo mặc dù đó là đá núi.
Cách hương án tiền gần 4m, mỗi bên có một tượng "Voi phục". Các nhà khảo cổ học đánh giá đôi tượng voi này là một trường hợp hiếm thấy ở nước ta. Kích thước bằng voi thật, dáng đẹp và cân xứng. Với một khối đá khổng lồ, chất liệu thuộc loại rắn, rất khó khăn trong tạo tác, thế mà các nghệ nhân xưa đã tạo ra hai tác phẩm nghệ thuật, hai con voi giống nhau gần như đúc từ một khuôn.
Sau cụm tượng voi là tượng ngựa và tượng chó, cũng có tỷ lệ như con vật thật, chầu trước hai hương án đặt liền nhau, gọi là hương án trung, cái sau cao hơn cái trước. Cái trước cao 1,25m, mặt rộng 1,5m x 2,25m, cái sau cao 1,6m, mặt rộng 1,4m x 2,8m. Cả hai hương án trung đều là những khối đá nguyên tạo thành, xung quanh mặt hương án sau đặt một chiếc ngai giống những chiếc ngai làm bằng gốc thờ trong hậu cung các đình làm để thờ bài vị thành hoàng. Ngai được chạm lộng và chạm bóng khá sắc sảo, không thua kém gì chạm khắc trên gỗ.
Trước mặt nhà bia, có một cụm di vật gồm: sập và tượng có kích thước 2,55m x 1,85m, chiếu hoa cỡ nhất trải còn chưa kín.
Đôi Nghê chầu hai cánh nhà bia, mồm ngậm hạt ngọc, đầu và mình được khắc những hình văn xoắn, cổ đeo vòng nhạc, hình dáng khỏe khoắn và sinh động. Nghê bên trái đặt chân lên nghê con, nghê bên phải đặt chân lên quả cầu.
Nhà bia là di vật kết thúc khu sinh phần. Ngôi nhà bia có bốn cột, đỡ lấy tấm mái cong bốn phía. Nóc nhà bia có tháp cao. Toàn nhà bia cao 4m, gồm 20 chi tiết lắp ghép với nhau hoàn toàn bằng mộng, không hề sử dụng một chất kết dính nào. Ngôi nhà bía đã trải qua mấy trăm năm, mưa gió, nước lũ, sa bồi mà vẫn không hề bị hư hỏng.
Bên trong nhà bia có một tấm bia cỡ lớn, cao 2,15m, rộng 1,25m, dày 0,42m được đựng tháng 11 năm 1733 (Long Đức thứ 2). Mặt trước, phần trái bia có dòng chữ lớn "Đỗ phụ quốc thần Từ đường bi ký", ghi lại công đức ba đời của Quận công Đỗ Bá Phẩm (Quận Vân). Bài văn bia do Thanh Dụ trị sự, Giám sinh Hoàng Sướng soạn. Mặt sau bia không thấy ghi chép gì. Thông thường mặt sau bia thường được ghi ngày giỗ. Có giả thiết cho là Quận công Đỗ Bá Phẩm bị chúa Trịnh bức tử. Chưa thấy có sử sách nào ghi chép điều này.
Nhà mộ ở ngay sau nhà bia, hình mui rùa nhưng có chóp đỉnh và hình bốn mái. Phần thân mộ nằm chìm dưới lòng đất, vẫn chưa được khai quật để làm sáng tỏ một truyền thuyết của dân làng cho rằng nhà mộ có đường hầm vào, có hệ thống tự sập…
Lăng đá Quận Vân, với gần 30 di vật được tạo tác bằng các khối đá núi đồ sộ, mỗi di vật là một tác phẩm nghệ thuật điêu khắc độc đáo, là minh chứng về khả năng tư duy nghệ thuật, trình độ thẩm mỹ và tài năng sáng tạo của tổ tiên ta xưa.
(Nguồn: Wiki)
Sáng tai họ, điếc tai cày 
Sáng tai họ, điếc tai cày
Đôi Nghê chầu hai cánh nhà bia, mồm ngậm hạt ngọc, đầu và mình được khắc những hình văn xoắn, cổ đeo vòng nhạc, hình dáng khỏe khoắn và sinh động. Nghê bên trái đặt chân lên nghê con, nghê bên phải đặt chân lên quả cầu.
Sáng tai họ, điếc tai cày
Nhà bia có 4 cột ở 4 góc là trụ đỡ cho mái vòm đá cong. Bên trong nhà bia có một tấm bia cỡ lớn, trên cao 2m, được dựng tháng 11-1733 (năm Long Đức thứ 2, Lê Thuần Tông). Mặt trước, phần trái bia có dòng chữ lớn “Đỗ phụ quốc thần Từ đường bi ký”, ghi lại công đức ba đời của Quận công Đỗ Bá Phẩm.
Sáng tai họ, điếc tai cày
Mộ phần Quận Vân nằm ở phía sau nhà văn bia. Nhà mộ hình mui rùa nhưng có chóp đỉnh và hình bốn mái. Phần thân mộ nằm chìm dưới lòng đất, đã từng được khai quật để làm sáng tỏ những bí mật bên trong.
Sáng tai họ, điếc tai cày
Chiếc ngai bằng đá được đặt ở giữa lăng mộ có hình một chiếc ghế đá có tay đầu rồng. Trước ngai là bệ hương và phía dưới là sập thờ cũng hoàn toàn làm từ đá rất tinh xảo.
Cách hương án gần 4m, mỗi bên có một tượng voi, ngựa. Chúng có kích thước lớn, dáng đẹp và cân xứng.
Sáng tai họ, điếc tai cày
Cặp chó đá nằm trước khu vực nhà bia, cặp chó đá này được làm vô cùng đơn giản, không có bất cứ họa tiết cầu kỳ nào. Trong 2 tượng chó, có 1 tượng có chó nhỏ ngồi cạnh. Rất có thể đây là một cặp chó bố mẹ, nhìn hiền từ không hề dữ dằn.
Sáng tai họ, điếc tai cày
Đôi tượng chiến binh đứng gác với đầy đủ trang phục, binh khí, thần thái sinh động.
Sáng tai họ, điếc tai cày
Chạm trổ Long mã hí cầu trên thân hương án
Sáng tai họ, điếc tai cày
Năm 2019, huyện Thường Tín và tp Hà Nội đã tiến hành tôn tạo, bảo tồn di tích, đưa Lăng mộ Quận Vân trở thành mệt trong những điểm đến trong hành trình tham quan lăng đá xã Hồng Vân.
Một số hình ảnh lăng mộ trước khi được tu bổ.
Sáng tai họ, điếc tai cày
Phạm Đôn Nghị (1728-1789) từng làm chưởng đốc Sơn Tây và đốc lĩnh Hải Dương, Kinh Bắc. Ông được ban tước Quận công do tài chỉ huy voi trận dẹp yên nhiều cuộc nổi dậy. Cũng như hai người đồng hương làm tướng của thế hệ trước là Quận công Phạm Mẫn Trực (cậu ruột) và đề đốc Phạm Nguyễn Công (1685-1728), ông rất giàu có và đã giúp đỡ nhân dân sở tại xây dựng làng quê. Quận công Phạm Đôn Nghị mất ngày 30 tháng 5 âm lịch, sau được tôn làm phúc thần tại đình Lại Yên.
Cả 3 vị tướng đều cho xây lăng ở đồng làng Lại Yên, huyện Hoài Đức, nay thuộc TP Hà Nội. Trải qua hơn 2 thế kỷ, 2 lăng quận công đã được xếp hạng ngày 13.1.1964 là di tích lịch sử - kiến trúc - nghệ thuật quốc gia, ngày 17.9.1993 được công nhận lại. Hiện nay, đa số giới nghiên cứu nhận định 3 di tích đang bảo tồn những giá trị kiến trúc mỹ thuật rất quý từ thế kỷ XVIII tại Việt Nam.
Lăng Quận công Phạm Đôn Nghị ở xóm 1, xã Lại Yên, huyện Hoài Đức, thành phố Hà Nội. Lăng được xây dựng năm 1734, chất liệu chủ yếu bằng đá xanh và đá ong. Lăng Quận công Phạm Đôn Nghị là một trong những di tích đẹp trong các lăng mộ quan lại được xây dựng trong thế kỉ XVIII và còn tồn tại khá nguyên vẹn đến ngày nay. Đây có thể được xem là khi quần thể lăng mộ thế kỉ XVIII đẹp nhất ở Hoài Đức. Lăng của ông còn được gọi là lăng ông Quận.
Quần thể lăng Phạm Đôn Nghị (xã Lại Yên, huyện Hoài Đức, Hà Nội) nằm trong một khuôn viên rộng khoảng 850m2 trồng nhiều cây xanh. Khu lăng mộ được bao bọc bằng một bức tường đá ong dày khoảng 0,5m. Theo lời kể của các bô lão ở làng thì trước đây toàn bộ tường bao xây quanh lăng đều bằng đá ong, cao gần 2m. Nhưng hiện nay tường đá ong này không còn mà được xây lại bằng gạch, chỉ cổng bên trái bằng đá là còn dấu vết đá ong cũ, cổng bên phải được tôn tạo thêm bằng đá ong mới.
Sáng tai họ, điếc tai cày
Cổng vào lăng được làm bằng đá, phía trên cổng được lợp ngói bằng đá ong, hai bên trụ có chạm khắc câu đối (?). Hai bên cổng có đôi chó đá làm nhiệm vụ canh gác.
Trên cổng khắc 3 chữ "Hiển linh từ"
Sau cổng lăng là một khoảng sân với cặp tượng quan hầu dắt ngựa ở hai bên, kế đến là các hạng mục chính của lăng mộ. Các công trình ở đây đều được làm bằng đá xanh.
Trung tâm lăng đặt một hương án lớn, phía sau là am thờ chính. Hai bên là hai nhà bia. Trước mỗi nhà bia lại có một đẳng thờ.
Các hạng mục của lăng từ ngoài vào trong gồm cổng và cặp chó đá, sau cổng là khoảng sân với cặp tượng quan hầu dắt ngựa ở hai bên, kế đến là hương án và am thờ. Hai bên am thờ là hai nhà bia. Các công trình này đều được làm bằng đá xanh. Sau am thờ là nơi đặt mộ phần.
Sáng tai họ, điếc tai cày
Hương án được chạm hình rồng mây, hoa văn... rất tinh xảo.
Am thờ có quy mô khá bề thế. Sau am là nơi đặt mộ phần, một khu biệt lập được quây kín bằng các bức tường đá ong.
Sập thờ đặt bên trong am.
Sáng tai họ, điếc tai cày
Hai bên khu thờ cúng là hai nhà bia làm bằng đá tảng lớn. Bia bên phải có tên bài văn là “Phạm công gia phả bi ký” kể lại sự tích các đời của Phạm Đôn Nghị. Bia bên trái có tên là “Hiển linh từ hậu thần bi ký” (mặt trước), “Nhất xã thôn hậu phật sự lệ” (mặt sau), nói về việc bầu Phạm Đôn Nghị làm hậu Thần hậu Phật cho làng vì có công đóng góp tiền của, cả hai đều dựng năm 1734 (năm Long Đức thứ 3, Lê Thuần Tông).
Bia bên trái, có tên "Hiển linh từ hậu thần bi ký"
Các chi tiết kiến trúc bằng đá của lăng Phạm Đôn Nghị đều được chạm khắc rất tinh xảo. Đặc sắc nhất là hình tượng các quan võ được tạo tác theo lối tả thực rất sinh động, là những tác phẩm đỉnh cao của nghệ thuật điêu khắc Việt thế kỷ 17 - 18.
Cột đá phía ngoài của hai nhà bia đều tạc hình tượng võ sĩ cầm chuỳ.
Cách tạo hình hai tác phẩm này khá thú vị, khi thể hiện sự khác biệt về tuổi tác giữa hai vị quan: Một vị trẻ mày râu nhẵn nhụi, vị kia đã có tuổi với chòm râu khá rậm. Đặc biệt nhân vật già hơn một chút với bộ ria mép như cố tình tạo cảm giác uy vũ nhưng thực chất lại rất hiền lành. Trong khi người trẻ lại tỏ ra có vẻ bặm trợn hơn khi dương cây chuỳ theo thế nghiêng nghiêng. Dáng vẻ của họ cũng vậy, không khuôn vào một cách cứng nhắc mà có phần uyển chuyển. Hai bức phù điêu độc đáo này khiến cho khung cảnh của khu sinh phần của Quận công Phạm Đôn Nghị bớt đi tính chất khô lạnh mà trở nên gần gũi thân quen. Ngoài ra cách chạm khắc các trang phục quần áo của hai vị võ quan này cho thấy lối điêu khắc rất đặc trưng cho nghệ thuật thế kỷ XVIII, đó là lối chạm nông vừa phải chi tiết sắc nét, chú trọng đến các nếp và dải áo.
Sáng tai họ, điếc tai cày