Nhà Lý, ngoài việc phát triển rực rỡ về Văn hóa- Tôn giáo còn có 1 chiến công bất hủ khi ra tay Tiên hạ thủ vi cường để bảo vệ non sông trước việc lăm le xâm lược của nhà Tống.
Ở seri này, Thỏ em xin lần lượt bê hầu các bác diễn tiến, chiến lược và hành động của Vua Lý Nhân Tông trước âm mưu xâm lăng của Tống triều.
Khác với 3 vị Vua Thái Tổ, Thái Tông, Thánh Tông tiền nhiệm, nắm chính quyền lúc trưởng thành; Vua Nhân Tông lên ngôi lúc 7 tuổi, nên địa vị bà mẹ đẻ Linh Nhân Thái hậu lúc bấy giờ rất quan trọng. Thời con gái, Thái hậu gặp Vua Thánh Tông trong khung cảnh thơ mộng, bên khóm lan, nên được đặt tên là Ỷ Lan Phu nhân. Buổi gặp gỡ mang dấu ấn đặm đà trong lòng Vua; nên làng Thổ Lỗi quê Thái Hậu, nguyên chỉ là một làng tầm thường như tất cả các làng khác tại Bắc Ninh; được Vua đổi thành làng Siêu Loại. Ở địa vị được sủng ái, lúc Vua mất, con trai nối ngôi còn nhỏ tuổi; ắt phải có nhiều người xu phụ xui dục nắm quyền lực; Thái hậu nghe lời bèn xui Vua ban lệnh giết Thái hậu chính cung họ Dương, cùng cung nhân tùy tùng:
“Lý Nhân Tông năm Thái Ninh thứ 2 [1073]. Giam Hoàng thái hậu họ Dương, tôn Hoàng thái phi làm Linh Nhân hoàng thái hậu. Linh nhân có tính ghen, cho mình là mẹ đẻ mà không được dự chính sự, mới kêu với vua rằng:
‘Mẹ già khó mới có ngày nay, mà bây giờ phú qúy người khác được hưởng, thế thì sẽ để mẹ già vào đâu?’
Vua bèn sai đem giam Dương thái hậu và 76 người thị nữ vào cung Thượng Dương, rồi bức phải chết chôn theo lăng Thánh Tông.” Toàn Thư, Bản Kỷ, quyển 3.
Ngoài vết nhơ này, suốt cuộc đời Thái hậu Linh Nhân tỏ ra là người tốt, lại hối hận về chuyện cũ, còn Vua lúc đó còn trẻ thơ; nên Sử thần Ngô Sĩ Liện có lời bàn nặng lòng trắc ẩn như sau:
“Sử thần Ngô Sĩ Liên nói: Nhân Tông là người nhân hiếu, Linh Nhân là người sùng Phật, sao lại đến nỗi giết đích thái hậu, hãm hại người vô tội, tàn nhẫn đến thế ư? Vì ghen là thường tình của đàn bà, huống chi lại mẹ đẻ mà không được dự chính sự. Linh Nhân dẫu là người hiền cũng không thể nhẫn nại được, cho nên phải kêu với vua. Bấy giờ vua còn trẻ thơ, chỉ biết chiều lòng mẹ là thích, mà không biết là lỗi to. Thái sư Lý Đạo Thành phải ra trấn bên ngoài, biết đâu chẳng vì can gián việc ấy?” Toàn Thư, Bản Kỷ, quyển 3.
Quả vậy, Lý Đạo Thành giữ chức Gián nghị đại phu, là vị quan có uy tín lúc bấy giờ, lặng lẽ rời triều đình ra coi châu Nghệ An xa xôi:
“Lý Nhân Tông năm Thái Ninh thứ 2 [1073]. Thái sư Lý Đạo Thành lấy chức Tả gián nghị đại phu ra coi châu Nghệ An. Đạo Thành lập viện Địa Tạng ở trong miếu Vương Thánh châu ấy, ở giữa viện đặt tượng Phật và vị hiệu của Thánh Tông, sớm hôm thờ phụng.” Toàn Thư, Bản Kỷ, quyển 3.
Thời Vua Nhân Tông mới lên ngôi, nhằm giai đoạn tại Trung Quốc Vương An Thạch được trọng dụng, mấy lần Vua Tống Thần Tông vời ra làm Tể tướng. Vương An Thạch cho thi hành biến pháp, gồm những phép quan trọng như: Thanh miêu, mộ dịch, nông điền thủy lợi, thị dịch và bảo giáp.
Nội dung phép thanh miêu: cho nông dân vay lúc giáp hạt, đến mùa thu hoạch lấy 20-30/100 tiền lời; khiến mùa giáp hạt dân không đến nỗi chết đói, mà ngân quỹ nhà nước có thêm tiền.
Phép mộ dịch: bắt kẻ người nhiều, người ít; mỗi người phải đóng một số tiền gọi là tiền miễn dịch, địa chủ khoa bảng cũng phải đóng; rồi quan dùng tiền mướn sai dịch. Trước đó nhà Tống không bắt khoa bảng, chức sắc, sư sãi đóng, nay áp dụng cho mọi người; những người bận làm ruộng đóng để an tâm sản xuất; thành phần cố nông đi làm mướn, vô nghề nghiệp được mướn làm sai dịch để kiếm sống qua ngày.
Phép nông điền thủy lợi: cổ vũ khẩn hoang, hưng tu thủy lợi; khiến nông nghiệp sản lượng gia tăng.
Phép thị dịch: xuất tiền mua sản phẩm lúc rẻ, bán lúc đắt; nhắm điều hòa thị trường, giúp nhà nước có thêm tiền.
Phép bảo giáp pháp: chia dân tại hương thôn cứ 10 nhà thành 1 bảo, nhà 2 đinh [con trai lớn] lấy 1 bảo đinh, bắt luyện tập quân sự. Chủ trương đoàn ngũ hóa nông thôn; tăng quân, mà ít tốn kém.
Biến pháp đem ra thi hành, tuy cũng có công hiệu; nhưng dân bị nhũng nhiễu, nên các thành phần bảo thủ như Tư Mã Quang, Trình Di, cha con Tô Thức phản đối kịch liệt. Vương An Thạch ôm hoài bảo làm mạnh Trung Quốc, phía bắc muốn đánh các nước Liêu, Tây Hạ, phía nam thôn tính nước Đại Việt.
Về nước Liêu, nhà Tống vẫn tiếp tục ôm mối nhục “hiệp ước Thiền Uyên” ký từ thời Vua Chân Tông [1005] hàng năm phải nạp cho Liêu 20 vạn xấp lụa, mười vạn lượng bạc. Tuy hận nhưng nước này vị trí tại phương bắc hiểm trở, quân Tống thử sức, bị thua nhiều lần, nên đành phải tạm gác. Tây Hạ tuy yếu hơn, nhưng nằm sát nách nước Liêu; nếu Tống bức bách quá, thì hàng Liêu; hai nước gộp binh, lại càng thêm nguy hiểm.
Bởi vậy Vương An Thạch chủ trương đánh Đại Việt trước, nếu thành công sẽ dựa vào khí thế của đạo quân chiến thắng, tiến về phía tây bắc đánh nước Hạ, rồi tập trung vào mục đích cuối cùng tiêu diệt nước Liêu.
Thực hiện sách lược này, đầu tiên cho dùng lại Tiêu Chú làm Tri Quế Châu, phụ trách vùng Quảng Nam Tây Lộ [Quảng Tây, Hải Nam]. Nhưng sau khi nhận việc, quan sát kỹ khả năng hai bên, Chú không đồng ý việc tấn công Đại Việt; lúc thôi việc, y có nhận xét như sau:
“Trường Biên quyển 219. Tống Thần Tông tháng giêng năm Hy Ninh thứ 6 [1073] Chú thôi giữ Quế Châu. Thiên tử hỏi Chú sách lược đánh hoặc giữ; Chú từ chối rằng:
‘Trước đây thần có ý như vậy; vì vào lúc đó dân khe động một người có thể chống lại 10; khí giáp sắc bén, những người thân tín có thể lấy tay chỉ để điều khiển. Nay binh giáp không hoàn bị như đường thời, những người tâm phục chết quá nữa, mà người Giao thì sinh sôi tập luyện cả 15 năm; bảo rằng dân chúng không đầy 1 vạn người, sợ là chuyện nói láo.”[1]
Triều đình bèn dùng Thẩm Khởi, viên quan khăng khăng tuyên bố rằng có thể chiếm được nước Đại Việt nhỏ bé. Trong triều có kẻ chê Thẩm Khởi thiếu đảm lược; nhưng y được Vua che chở và Vương An Thạch ủng hộ:
“Trường Biên, quyển 242. Tống Thần Tông ngày Tân Sửu tháng 2 năm Hy Ninh thứ 6 [7/4/1073], giao cho quyền Độ chi phó sứ Lang trung bộ Hình Tập hiền điện tu soạn Thẩm Khởi làm Thiên chương các đãi chế Tri Quế Châu, thay Tiêu Chú. Chú tại Quế Châu, từ Đặc Ma đến Điền Đống châu, các Tù trưởng xa gần đều đến; chú hỏi rành rọt núi sông, già trẻ mất còn; rất được vui lòng người, nhờ vậy tình hình Lý Càn Đức động tĩnh đều hay biết. Nhưng đề cập đến việc hiến sách bình Giao Chỉ, thì từ chối đã đốt đi rồi. Bấy giờ Thẩm Khởi nói Giao Châu tiểu xú, không thể không chiếm được, bèn bãi Chú; điều này căn cứ vào truyện chép về Chú….. Sau đó Khởi càng thi hành kế chinh thảo, cuối cùng bị bại.
Đương sơ, bàn về việc dùng Khởi, Phùng Kinh nói rằng Khởi trước đây làm Chuyển vận sứ Thiểm Tây, binh loạn tại Khánh Châu; Khởi đóng thành Trường An không dám ra, người ta ngờ rằng khiếp sợ. Thiên tử phán:
‘Giặc đến dưới thành, trong thành không có người trấn thủ phòng bị, sao lại không đóng thành, đây không phải là điều sai của Khởi?’
Vương An Thạch nói:
‘Khởi tại Thiểm Tây thực không bị sai lầm lớn. Thời đi Giang Ninh, thần từng tâu có thể lưu giữ. Quần chúng luận phản đối Khởi nhiều, vì Khởi từng biện chính Vương Thiều, Lý Sư Trung, phải, trái; nên bị người ghét. Bệ hạ bị ràng buộc bởi lời chê Khởi nên không dùng.”[2]
Sợ các quan trong triều có lời dèm pha nên lúc nhận việc Thẩm Khởi xin tâu thẳng với Vua và Vương An Thạch, không phải qua trung gian; lại xin cho thám tử ra hoạt động ngoài biên giới; cả hai việc đều được nhà Vua chấp thuận:
“Trường Biên, quyển 244. Tống Thần Tông ngày Mậu Dần tháng 4 năm Hy Ninh thứ 6 [14/5/1073], Tri Quế Châu Thẩm Khởi mới nhậm chức xin cho lộ này theo lệ của 4 lộ tại Thiểm Tây được trực tiếp tâu lên Thiên tử cùng ty Kinh lược chuyên ủy xử trí; được chấp thuận. Khởi lại xin cho người ra ngoài biên giới lo liệu, Thiên tử quay sang Vương An Thạch hỏi:
“Chỉ huy việc này như thế nào?”
Vương An Thạch xin chấp nhận lời xin. Thiên tử đáp:
“Có thể được.”
An Thạch ghi riêng việc này như sau:
“Thiên tử ra lệnh Thẩm Khởi mật kinh chế việc Giao Chỉ, các công thần không được biết đến, phạm những điều tâu đều báo cho [An Thạch] nghe.”[3]
Sau khi Vua Thần Tông mất, Thám hoa Trần Quan [1057-1124] từng giữ chức Thái học bác sĩ bình luận về âm mưu gây hấn của nhà Tống tiết lộ rằng Vua Thần tông còn lưỡng lự vì dùng binh không có lý do; Vương An Thạch cãi lại rằng muốn dùng binh đừng sợ không có lý do, ý nói lý do rất dễ kiếm. Ngoài ra cho biết nhà Vua cố tình bao che cho An Thạch, An Thạch lại bao che cho Thẩm Khởi:
“Trường Biên, quyển 244. Tống Thần Tông ngày Mậu Dần tháng 4 năm Hy Ninh thứ 6 [14/5/1073] Trần Quan luận về sự việc, như sau:
“An Thạch vào cáo với Thần khảo [ lời tôn xưng Vua đã mất] rằng:
‘Việc binh không đúng thời điểm không dùng được.’
Thần khảo bảo:
‘Dùng binh không có lý do, không được.’
An Thạch tâu:
‘Bệ hạ quả muốn dùng binh, đừng lo không có lý do.’
Do đó trong 7 năm chấp chính đã dùng binh 4 lần; Thần khảo khoanh tay chờ thành công; bất cứ công việc nào hể thắng thì qui công cho An Thạch, nếu không thắng thì qui lỗi vào chính mình. Hàn Xước thất bại tại phương tây, Thần khảo giảng chiếu trách tội mình; chưa từng trách An Thạch. Hy Hà[4] tấu công, lập tức cởi đai ngọc ban cho An Thạch và nói:
‘Không có khanh chủ mưu tại triều, thì không có sự thành công này.’
Việc dùng binh tại Mai Sơn, Chương Đôn nhận lệnh từ An Thạch, đến khi tấu công Thần khảo thăng chức cho Đôn và dùng. Việc Quảng Tây, Thẩm Khởi cũng nhận lệnh từ An Thạch, đến lúc thất bại, Thần khảo yểm hộ rằng việc sai lầm sinh sự từ Trung Thư,[5] theo lời An Thạch tha tội chết cho Thẩm Khởi và chưa từng trách An Thạch. Thần khảo cư xử với An Thạch có thể nói rằng rất hậu; An Thạch báo đáp Thần khảo nên như thế nào?
….Thẩm Khởi khiêu khích dân man, khiến cho Giao Chỉ phạm biên cương; vây hãm Ung châu, Khâm, Liêm thất thủ; kẻ sinh sự là Khởi, mọi người đều biết; tạo mưu là An Thạch, mọi người không biết hết. Lúc việc biên giới chưa gây nên, Thần khảo đã có chiếu thư bãi Khởi, bảo rằng:
‘Việc dùng binh Hy Hà chưa chấm dứt, Thẩm Khởi tại phương nam lại gây việc dẫn đến khiêu khích’
Muốn trị tội Khởi để yên trong ngoài; nhưng An Thạch không chịu phụng chiếu. Năm sau quả có sự biến, dân ba châu gan óc lầy đất, mấy lộ tao động, riêng một người[6] lao khổ. Đương thời chiếu ban sinh linh một lộ, lâm vào cảnh giết chóc, trách nhiệm gây nên, tội tất tại Khởi. Nhưng Khởi sở dĩ không bị chết, là nhờ An Thạch bảo hộ. Thần khảo mấy lần trái lời xin, không muốn thi hành đến nơi. An Thạch rút lui rồi viết sách, truy cứu ghi việc này, bảo rằng Thẩm Khởi kinh chế, đều mật mưu với vua, các Công đều không tham dự; những điều Khởi tâu Thiên tử đều chấp nhận. Ô hô! 4 lần gây sự biên giới, 2 bại, 2 thắng; 2 lần thắng đều qui công cho mình, 2 lần bại thì đổ oán vào Thiên tử; những lời của Lữ Hối[7] đã sớm biện biệt ra.”[8]
Chuẩn bị cho việc xâm lăng Đại Việt, Thẩm Khởi cho thi hành phép bảo giáp, thường xuyên tổ chức hành quân tuần thám tại biên giới nhằm tăng cường đe dọa các bộ tộc thiểu số tại nước ta, mưu đồ chiêu dụ uy hiếp các các khe động theo chúng, dưới danh nghĩa hoa mỹ là “ Qui minh 歸明”.[9] Về phép bảo giáp, y cho đoàn ngũ hóa nông thôn, cùng sai quan tập luyện bảo đinh tại 51 khe động thuộc tỉnh Quảng Tây:
“Trường Biên, quyển 244. Tống Thần Tông ngày Nhâm Thìn tháng 4 Hy Ninh thứ 6 [28/5/1073], viên tân Tri Quế Châu Thẩm Khởi xin cho 51 khe động cùng bày thành bảo giáp, sai quan tập luyện; được chấp thuận.”[10]
Đồng bộ với kế hoạch, Đô giám Quảng Nam Đông Lộ [Quảng Đông] Dương Tòng Tiên cũng tâu về triều đã huấn luyện được mấy chục vạn bảo đinh:
“Trường Biên, quyển 246. Tống Thần Tông ngày Nhâm Thân tháng 8 năm Hy Ninh thứ 6 [5/9/1073], Trú bạc đô giám Quảng Nam Đông Lộ [Quảng Đông] Dương Tòng Tiên tâu:
“Lộ này quân binh 1 vạn 4 ngàn, nay bày ra bảo giáp nếu cho 2 đinh lấy 1, thì số bảo đinh là 25 vạn 8 ngàn; nếu 3 đinh lấy một 1, thì số bảo đinh là 13 vạn 4 ngàn;[11] tối thiểu thí số bảo đinh gấp 10 lần số quân binh. Xin ủy quyền cho lộ phân công 2 viên Đô giám và Đề cử huấn luyện.”
Chiếu cho Ty Nông Tự định rõ điều ước rồi trình lên. Sau đó có lệnh ban, hộ loại đệ tứ trở lên cứ 3 đinh lấy 1 người; cứ 100 người làm 1 đô, 5 đô thành 1 chỉ huy. Từ tháng 11 đến tháng 2 năm sau, ngày trăng tròn duyệt tập 1 phiên, cứ 3 ngày một lần tỷ thí, đợi cho tài nghệ cao mới cho trở về. Bản Chí cũng chép như vậy.”[12]
Thẩm Khởi giao cho Chuyển vận phán quan Đỗ Phác lên lịch tổ chức các cuộc hành quân tuần thám tại biên giới, được triều đình chấp thuận:
“Trường Biên, quyển 247. Tống Thần Tông ngày Ất Hợi tháng 10 năm Hy Ninh thứ 6 [7/11/1073], Tri Quế Châu Thẩm Khởi tâu:
‘Khe động tại Tả, Hữu Giang Ung Châu, các viên ty chức trước chưa từng ra lịch đi tuần, nay Chuyển vận phán quan Đỗ Phác đầu tiên thực hiện, sợ vì vậy các man kinh sợ nghi ngờ.’
Chiếu ban cho Phác y theo lệ cũ mà làm, việc huấn luyện binh giáp tại các động lệnh ty kinh lược sai quan thi hành.”[13]
Vào thời Tống Gia Hựu [1056-1059], bọn Nùng Tôn Đán đem động Vật Ác qui phụ, nhà Tống đặt tên là châu Thuận An; đến thời Trị Bình [1064-1067] Nùng Trí Hội đem động Vật Dương qui phụ, đổi là châu Qui Hóa. Nhắm mua chuộc các châu này, cùng làm mồi nhử các khe động tại biên giới nước ta, triều Tống thăng quan cho các viên chúa động:
“Trường Biên, quyển 244. Tống Thần Tông ngày Bính Tý tháng 4 năm Hy Ninh thứ 6[12/5/1073], ty kinh lược Quảng Nam Tây Lộ Câu đương công sự Ôn Cảo tâu:
“Chiếu chỉ bổ Nùng Tôn Đán, Nùng Trí Hội làm Tướng quân; vì dân di không biết chức quan này, muốn xin một chức Cận thượng ban hoặc Phó sứ.”
Chiếu ban cho Tông Đán và Trí Hội đều giữ chức Cung bị khố phó sứ, Tôn Đán làm Đô giám Quế Châu, Trí Hội làm Tri Qui Hóa châu.”[14]
Bấy giờ tại biên giới nước ta các bộ tộc thiểu số có các họ nổi tiếng nhiều quyền lực như Nùng, Thân, Hoàng, Lưu, Vi vvv….; nhắm chặt chân tay, làm suy yếu Đại Việt, nhà Tống ra sức lôi kéo. Những người gửi đi dụ dỗ, tung tin rằng Lưu Kỷ, Tù trưởng châu Quảng Nguyên [Cao Bằng] muốn hàng; bộ tham mưu triều Tống đem sự việc ra họp bàn; nhưng điều này thiếu căn cứ, sự thực thì sau này Lưu Kỷ vẫn tiếp tục chống lại Tống:
“Trường Biên, quyển 247. Tống Thần Tông ngày Bính Thân tháng 10 năm Hy Ninh thứ 6 [28/11/1073], Thẩm Khởi tâu:
‘Lưu Kỷ đất Giao Chỉ muốn qui thuận, triều đình chưa cho, sợ sẽ gây sự giống như Nùng Trí Cao.’
Thiên tử hỏi các quan chấp chính, đều cho rằng chưa thể hứa với Lưu Kỷ, hứa cho Lưu Kỷ Giao Chỉ tất tranh. Vương An Thạch tâu:
‘Nghe tin Ôn Cảo [Kinh lược Quảng Nam Tây Lộ] sắp tới, đợi Ôn Cảo tới, thượng lượng tìm ra hướng giải quyết.’
Thiên tử bảo:
‘Việc Giao Chỉ có thể hiểu, chỉ sợ Thẩm Khởi hiểu không đến nơi.’
An Thạch tâu:
‘Khởi thường tự phụ coi thường, nhưng việc binh rất khó, chỉ mong rằng Khởi không coi thường.’
Phùng Kinh tâu:
‘Giao chỉ làm sao có thể đồng lòng được; e rằng dân này cấu kết với nhau không vững, không được như người Khương.’[15]
An Thạch tâu:
‘Tại Giao Chỉ giữ chức quan trọng phần nhiều là người man [Việt], như vậy thổ dân [dân thiểu số] không đủ để dựa’
Sự việc ghi vào ngày 27.”[16]