Ngoài việc Vua Lý Nhân Tông chính thức phản kháng nhà Tống chiêu dụ Tù trưởng Nùng Thiện Mỹ tại châu Ân Tình, Tĩnh hải quân An Nam còn gửi thông điệp phản đối bọn Lưu Di ngăn cản buôn bán chung, cùng cấm đoán Sứ thần ta đến triều cống:
“Trường Biên quyển 270, Tống Thần Tông ngày Giáp Thân tháng 11 năm Hy Ninh thứ 8 [3/1/1076], ty kinh lược Quảng Nam Tây Lộ tâu:
‘Tỉnh hải quân An Nam gửi thông điệp cho 2 châu Khâm, Liêm rằng mới gặp cản trở, không thể thông thương mua hàng rộng rãi, cũng không dám đưa người đến cống tại kinh đô.’
Chiếu Lưu Di không được cấm chỉ. Lúc này An Nam đã vào cướp phá, chiếu ban Lưu Di không được ngăn cấm buôn bán chung với An Nam.”[9]
Lưu Di nhậm chức được hơn 1 năm, tình hình biên giới càng lắm mâu thuẫn, nên bị chỉ trích nặng nề; địa vị của y cũng sẽ sụp đổ như Thẩm Khởi trước đó:
“Trường Biên, quyển 272. Tống Thần Tông ngày Bính Dần tháng giêng năm Hy Ninh thứ 9 [6/2/1076]. Lúc Khởi chưa đi, thì Trung thư và Khu mật tâu:
‘Lưu Di cũng tiếp tục gây sự, xin bãi quân tại những nơi mà dân chiêu dụ chưa có thể sử dụng được, cùng tạo chiến thuyền, cấm người Giao Chỉ đến buôn bán, không cho Tô Giam gặp để bàn luận việc biên giới, không chịu nhận các văn bản thông tin [của Giao Chỉ], khiến nghi sợ sinh biến. E rằng sự việc gây ra không phải một mình Thẩm Khởi mà thôi.’
Do vậy sai ty Chiêu thảo tìm hỏi thêm sự thực. (Vào ngày 24 tháng 2 năm trước đưa cho Chu Ốc; ngày 4 tháng 2, Khởi và Di đều bị trách.”[10]
Lúc này quân ta đã chuẩn bị sẵn tại biên giới, tập trung nhiều tại châu Quảng Nguyên; tin điệp báo tại Quảng Nam Tây Lộ [Quảng Tây] nhiều lần gửi về, triều đình nhà Tống không còn nghi ngờ gì nữa, bèn cho chuẩn bị phòng thủ, tưởng thưởng người lập công, úy lạo chăn sóc nơi bị cướp phá:
“Trường Biên, quyển 270. Tống Thần Tông ngày Kỷ Tỵ tháng 11 năm Hy Ninh thứ 8 [21/12/1075], ty kinh lược Quảng Tây tâu rằng gián điệp báo châu Quảng Nguyên Giao Chỉ tập trung lính địa phương mưu đồ vào cướp phá. Chiếu ban:
‘Người đánh giặc có công cấp tốc đưa tên lên; những gia đình bị cướp phá, ước lượng chăn sóc cứu tế.”[11]
Tại nước ta vào năm 1075, tuy trong nước chuẩn bị chiến tranh nhưng vẫn tỏ ra ung dung, lo việc văn học. Trước kia việc học do các tự viện Phật giáo phụ trách; nay triều đình đảm đang, tuyển Minh kinh bác học và thi Nho học tam trường; chọn Lê Văn Thịnh trúng Thủ khoa đầu tiên, đưa vào dạy Vua học:
“Lý Nhân Tông ngày Ất Mão năm Thái Ninh thứ 4 [1075]. Mùa xuân, tháng 2, xuống chiếu tuyển Minh kinh bác học và thi Nho học tam trường. Lê Văn Thịnh trúng tuyển, cho vào hầu vua học.” Toàn Thư, Bản Kỷ, quyển 3.
Phía ta nắm vững hoạt động của địch, biết rõ sách lược của Vương An Thạch lăm le tấn công An Nam trước, để tạo khí thế làm bàn đạp vươn lên giải tỏa áp lực phương bắc:
“Lý Nhân Tông ngày Ất Mão năm Thái Ninh thứ 4 [1075].Vương An Thạch nhà Tống cầm quyền, tâu với vua Tống rằng nước ta bị Chiêm Thành đánh phá. Quân còn sót lại không đầy vạn người, có thể dùng kế chiếm lấy được. Vua Tống sai Thẩm Khởi, và Lưu di làm tri Quế Châu ngầm dấy binh người Man động,[12] đóng thuyền bè, tập thủy chiến, cấm các châu huyện không được mua bán với nước ta. Vua biết tin, sai Lý Thường Kiệt, Tông Đản đem hơn 10 vạn binh đi đánh.” Toàn Thư, Bản Kỷ, quyển 3.
Về tin tức địch triều đình nắm được có giá trị rất cao, ngoại trừ các tin do thám tử gửi về, còn được phối kiểm chặt chẻ bởi nguồn tin từ nội tuyến. Kẻ nội tuyến thuộc thành phần bất mãn với nhà Tống, sinh quán tại Quảng Đông, bấy giờ thi hỏng Tiến Sĩ tên là Từ Bá Tường từng gửi thư cho vua ta trình bày mọi âm mưu của địch, trong đó có cả trận đồ chuẩn bị đánh An Nam. Nhưng sau đó Bá Tường thi đậu Tiến sĩ rồi phản bội; cũng là một cách để trừng trị y, triều đình ta công khai cho nhà Tống biết.
Sự việc giặc sắp sửa đến nhà rõ ràng như ban ngày, triều đình giao cho Lý Thường Kiệt mang đại binh ra tay trước, đúng như lời binh thư cổ kim Đông Tây đều cho rằng “Cách phòng thủ hữu hiệu nhất là tấn công cho giỏi”; hoặc “Tiên hạ thủ vi cường (先下手为强):
“Trường Biên quyển 272. Tống Thần Tông ngày Đinh Sửu tháng 3 năm Hy Ninh thứ 9 [27/4/1076]. Vào thời Hy Ninh [1068-1077]; triều đình sai Thẩm Khởi, Lưu Di kế tục làm Tri Quế châu nhắm mưu đồ đánh Giao Chỉ; bọn Khởi, Di cho đóng chiến thuyền, đoàn kết dân đinh trong động thành tổ chức bảo giáp, cấp cho trận đồ, sai y như vậy mà dạy chiến thuật, các động bị tao nhiễu. Người dân địa phương cầm trận đồ, bàn về chiến thuật tấn công, phòng ngự Giao Chỉ nhiều không biết bao nhiêu mà kể.
Bấy giờ Tiến sĩ đất Lãnh Nam Từ Bá Tường thi không đậu, bèn bí mật gửi thư cho Giao Chỉ rằng:
‘Đại vương đời trước gốc tích vốn là người Phúc Kiến,[13] nghe rằng các Công, Khanh Giao Chỉ hiện nay phần lớn là người Phúc Kiến. Bá Tường tài cán không dưới người, nhưng không dùng tại Trung Quốc, nguyện được làm tay dưới phụ tá cho Quốc vương. Nay Trung Quốc muốn cử đại binh diệt Giao Chỉ; binh pháp cho rằng tiếng nói trước có thể đoạt lòng người; chi bằng hãy mang quân vào đánh trước, Bá Tường xin làm nội ứng.’
...Do vậy, Giao Chỉ phát đại binh vào cướp phá; đánh chiếm 3 châu Ung, Khâm, Liêm; nhưng Bá Tường chưa có cơ hội theo. Nhân Thạch Giám quen thân với Bá Tường, tâu rằng Bá Tường lập được chiến công, cho giữ chức Thị cấm, làm Tuần kiểm các châu Khâm, Liêm, Bạch. Khi triều đình mệnh Tuyên huy sứ Quách Quì mang quân đánh Giao Chỉ, Giao Chỉ xin hàng nói rằng:
‘Tôi vốn không có ý vào đánh, người Trung Quốc hô hào tôi vào.’
Rồi đưa thư của Bá Tường cho Quì, Quì truyền hịch cho ty Chuyển vận Quảng Tây hạch hỏi. Nhân đó Bá Tường chạy trốn, rồi tự tử. Điều này do Tư mã Quang văn ghi, Vào ngày Tân vị tháng 2 năm Nguyên Phong thứ nhất [11/4/1078], sự việc Bá Tường bị bại lộ.”[14]
Chú thích:
[1] 乙巳，交阯進奉使李懷素等乞根尋牙官鄧暗。初，暗道病，舁至張三館，自言病且愈，不願復舁，已而失之，不知所在。詔客省牒邕州具交人自入界至起發因依，移文靜海軍，及令開封府具鄧暗事，給與懷素等公據。
[2] 庚寅，交趾郡王乾德表言：「去冬十月南界定蕃寨申占城國王領兵三千餘人及王妻子乘舟來降，今年正月已至本道稽顙克伏。」詔答之。新紀於六年十月遂書是月占城降于交趾，誤也，今不取。
[3] Xem lời tâu của vua Lý Nhân Tông vào ngày Kỷ Vị tháng giêng năm Hy Ninh thứ 8 [14/2/1075]
[4] Một đạo: chỉ Quảng Nam tây Đạo.
[5] 詔安南招討司同石鑑、周沃體量沈起、劉彞妄生邊事，具實以聞。先是，手詔中書：「沈起昨在廣西，妄傳密受朝廷意旨，經略討交州；又不俟詔，擅委邊吏，招接恩、靖州儂善美；及於融、宜州溪峒強置營寨，虛奏言蠻眾同附。既興版築，果致叛擾，殺土丁、兵校、官吏以千數。今交賊犯順，宜獠內侵，使一道生靈橫遭屠戮，職其致寇，罪悉在起，了無疑者。朕為人父母，視此遠方無辜之民橫罹災害，深所哀悼。沈起可貸死，削奪在身官爵，送遠惡州軍編管。」
[6] 手詔：「累據廣西經略司奏，探報交趾聚兵欲犯省地。深慮邊臣不量彼已輕出兵，遠離城寨迎敵，宜速指揮蘇緘，如蠻人敢直來侵犯邕州，仰按兵固守，無得貪功輕敵。」
[7] 知桂州劉彞言：「舊制，宜、融、桂、邕、欽五郡土丁，成丁以上者皆籍之。既接蠻徼，自懼寇掠，守禦應援，不待驅策。而近制主戶自第四等以上，三丁取一，以為土丁。而傍塞多非四等以上者，若三丁籍一，則減舊丁十之七。餘三分以為保丁，保丁多處內地，又俟其益習武事，則當多蠲土丁之籍。恐邊備有闕，請如舊制便。」奏可。此據本志熙寧七年事，今附六月二十七日。
[8] 知桂州劉彞言，廣源州劉紀帥鄉兵三千侵略邕州，歸化州儂智會率其子進安逆戰有功。詔給智會俸錢，授進安西頭供奉官，仍令經略司選差使臣，募峒丁於近便處劄寨，以為聲援。日給口食，如遇賊，每生擒一人、獲一首級，依見行賞格外，更支絹十匹。初，彞奏曰：「智會能斷絕交趾買夷馬路，為邕州藩障，劉紀患其隔絕買馬路，故與之戰。」又曰：「智會亦不可保，使其兩相對，互有勝負，皆朝廷之利。」上曰：「彞既言智會能絕交趾買馬之路，為我藩障，而又以為勝負皆朝廷之利，何也？且人既歸順，為賊所攻，而兩任其勝敗，則附我者不為用，叛我者得志，可謂措置乖方矣。」王安石曰：「誠如聖諭，縱智會向化未純，尤宜因此結納，以堅其內附。且乾德幼弱，若劉紀既破智會，乘勝并交趾，必為中國之患，宜於此時助智會，以牽制劉紀，使不暇謀交趾，乃中國之利。」上以為然，故有是命
[9] 廣南西路經略司言：「安南靜海軍牒欽、廉二州，新有艱阻，不與通和博買，及未敢發人上京貢奉【五】。」詔劉彞毋得止絕。時安南已入寇矣。詔劉彞毋得止絕安南和市，據神宗史交趾傳。實錄云：「是冬，安南入寇。」按此月二十日已陷欽州，後三日陷廉州，今改之。
[10] 未行，而中書、樞密院言：「劉彞亦相繼生事，請罷屯札兵，致所招之人未堪使；并造戰船，止絕交趾人賣買；不許與蘇緘相見商量邊事，及不為收接文字，令疑懼為變。事恐不獨起，而亦有可疑者。」乃並下招討司更訪其實焉。去年十二月二十四日付周沃等，二月四日起、彞俱責。
[11] 廣西經略司言，諜報交趾、廣源州集鄉兵，欲圖入寇，又言古萬峒為蠻賊攻劫。詔：「與賊戰有功人速以名聞，被焚略之家量與存恤。」九月十五日寇古萬峒。
[12] Người man động: chỉ các dân tộc thiểu số Trung Quốc tại vùng biên giới phía nam.
[13] Người Mân: tức Phúc Kiến; đây chỉ là lời đồn rằng nhà Lý nước ta tổ tiên gốc tại Phúc Kiến; điều này không có bằng chứng ghi trong sử.
[14] 熙寧中，朝廷遣沈起、劉彞相繼知桂州以圖交趾。起、彞作戰船，團結峒丁以為保甲，給陣圖，使依此教戰，諸峒騷然。土人執交趾圖言攻取之策者，不可勝數。嶺南進士徐伯祥屢舉不中第，陰遺交趾書曰：「大王先世本閩人，聞今交趾公卿貴人多閩人也。伯祥才略不在人後，而不用於中國，願得佐大王下風。今中國欲大舉以滅交趾，兵法先聲有奪人之心【一二】，不若先舉兵入寇，伯祥請為內應。」於是，交趾大發兵入寇，陷欽、廉、邕三州。伯祥未得間往歸之。會石鑑與伯祥有親，奏稱伯祥有戰功，除侍禁，充欽、廉、白州巡檢【一三】。朝廷命宣徽使郭逵討交趾，交趾請降曰：「我本不入寇，中國人呼我耳。」因以伯祥書與逵，逵檄廣西轉運司按鞫。伯祥逃去，自經死。此據司馬記聞。元豐元年二月辛未，伯祥事敗。
Lý Thường Kiệt mang đại binh ra tay trước, đúng như lời binh thư cổ kim Đông Tây đều cho rằng “Cách phòng thủ hữu hiệu nhất là tấn công cho giỏi”; hoặc “Tiên hạ thủ vi cường (先下手为强).
Cuộc chiến Lý Tống chính thức mở màn vào tháng 10 năm 1075. Theo sử Trung Quốc, Tục Tư Trị Thông Giám Trường Biên, Tổng chỉ huy cuộc chiến là Lý Thượng Cát, có lẽ họ ghi lại theo âm Việt, nên chép sai tên Lý Thường Kiệt. Căn cứ vào tờ chiếu Vua Tống truy tặng quan chức Chỉ huy các châu, động, thuộc hai lộ Quảng Tây và Quảng Đông tử trận, thấy được tổng quát chiến lược của Lý Thường Kiệt: ông cho mở hai mặt trận từ hai phía tây và đông, rồi đánh kẹp vào thành Ung [Nam Ninh], khiến viên Tri Ung châu Tô Giam phải đơn độc chịu trận.
Về phía tây, chiến trận chính thức mở màn vào tháng 10/1075, tại động Cổ Vạn, vị trí ở vùng hạ lưu sông Tả Giang, cách thành Ung châu [Nam Ninh] khoảng 20 km. Về phía tây nam:
“Trường Biên[1] quyển 268. Năm Hy Ninh thứ 8 [1075]
Ngày Giáp Tuất tháng 9 [27/10/1075], giặc man hơn 700 người cướp động Cổ Vạn.”[2]
Vua Tống được tin thành mất, biết tình thế khẩn trương, ra lệnh cho Kinh lược sứ Lưu Di, bấy giờ bộ chỉ huy đầu não đóng tại Quế Lâm miền bắc Quảng Tây; cho phòng bị nghiêm nhặt, không được khinh suất tấn công:
“Trường Biên, quyển 269, ngày Bính Thìn tháng 10 [8/12/1075], ty kinh lược Quảng Nam Tây Lộ tâu man tặc đánh phá trại Cổ Vạn. Chiếu ban cho Lưu Di xử trí trọn vẹn, răn Tuần kiểm sai quan thủ bị nghiêm nhặt, không được khinh chiến.”[3]
Viên Tri Ung châu Tô Giam giữ thành Nam Ninh, báo cáo rõ rằng vào tháng 11 năm Hy Ninh thứ 6 [12/1075] chỉ trong vòng chưa đến 10 ngày, quân An Nam đã chiếm hai châu Khâm, Liêm tại bờ biển; riêng mặt trận phía tây chiếm trọn 4 trại Thái Bình, Vĩnh Bình, Thiên Long, Cổ Vạn, vị trí tại lưu vực sông Tả Giang:
“Trường Biên, quyển 271, Ngày Đinh Dậu tháng chạp [18/1/1076]… Rồi người Giao quả đã cử đại binh, chúng bảo là 8 vạn; tháng 11 đến vùng bờ biển, chưa đến 1 tuần chiếm hai châu Khâm, Liêm; lại đánh phá 4 trại Thái Bình [Sùng Tả thị, hạ lưu Tả Giang], Vĩnh Bình [Bằng Tường thị], Thiên Lục [huyện Ninh Minh, Quảng Tây], và Cổ Vạn.”[4]
Không chỉ riêng lưu vực sông Tả Giang, quân An Nam cũng chiếm luôn Hữu Giang khiến viên Trại chủ Hoành Sơn Lâm Mậu Thăng tử trận; trại này vị trí bên dòng sông Hữu Giang, cách thành Ung châu [Nam Ninh] khoảng 20km về phía tây. Sau khi quân ta rút về nước, dân Tả Giang, Hữu Giang vẫn chưa chịu ngã theo chính quyền nhà Tống, nên Vua Thần Tông phải sai Phó tổng binh Triệu Tiết mang quân uy hiếp; trước khi đặt chân vào nội địa xâm lăng nước ta:
“Trường Biên, quyển 273, Tống Thần Tông ngày Tân Sửu tháng hai năm Hy Ninh thứ 9 [22/3/1076]. Nay khanh tuyển mộ lính địa phương 1,2 ngàn tên tinh nhuệ khỏe mạnh, chọn một viên tướng kiêu hùng, hiếp những dân đinh trong các động, rằng khi đại binh đến, theo ta thì được thưởng, không theo ta thì giết; nếu quả không theo thì giết 2, 3 họ làm gương. Binh uy đã lập, trước hết hiếp Hữu Giang [Quảng Tây], rồi hiếp Tả Giang [Quảng Tây]; sau khi bọn chúng qui thuận, thì đánh sào huyệt Lưu Kỷ [tại Quảng Nguyên, Cao Bằng] không mấy khó khăn. Quách Quì tính keo kiệt, khanh nên bảo rằng triều đình không tiếc phí tổn; ngoài ra Quì quá nghiêm trang, không cảm thông với kẻ dưới, tướng tá không dám trình bày, khanh đến đó chuyện trò với họ, ngoài ra đừng khinh địch.”[5]
Cuộc tấn công thành công mau, lại ít tổn thất, bởi ngoài nổ lực quân sự, quân ta đi đến đâu đều trưng lên bản tuyên cáo gọi là “Lộ Bố”[6] nêu cao cuộc chiến chính nghĩa tự vệ, do phía Tống gây hấn trước. Lại chỉ trích việc nhà Tống dưới sự chỉ đạo của Tể tướng Vương An Thạch với danh nghĩa cải cách đặt ra các phép Thanh miêu,[7] Trợ dịch,[8] Bảo giáp;[9] kềm kẹp dân chúng. Vì lòng dân sẵn mối bất mãn các quan lại hà khắc, cưỡng bách thi hành cải cách, bắt dân đoàn ngũ hóa giống như trại lính; nên hưởng ứng lời chỉ trích trong bản Lộ Bố, quay sang ủng hộ quân ta:
“Trường Biên, quyển 271 ngày Quí Sửu [3/2/1076]: Lúc bấy giờ những thành ấp Giao Chỉ đánh phá đều trưng bản Lộ Bố yết thị tại các nơi giao lộ nói rằng:
‘Những dân phản chạy trốn vào Trung Quốc, bị quan lại dung chứa giấu diếm; ta đã sai Sứ đến Quế Lâm tố cáo nhưng không trả lời; lại sai Sứ vượt biển đến Quảng Châu trình bày, cũng không chịu phục đáp; bởi vậy ta mang quân truy bắt những kẻ phản loạn.’
Lại bảo rằng:
‘Quế quản điểm binh tập luyện tráng đinh trong động, tuyên bố rằng muốn thảo phạt ta.’
Rồi đả kích:
‘Trung Quốc dùng phép thanh miêu trợ dịch làm cùng khốn dân chúng, nên chúng ta mang quân đến cứu vớt.’
Vương An Thạch giận, nên đích thân thảo chiếu đánh dẹp.”[10]
Về mặt trận phía đông, quân ta sử dụng cả hai đường thủy, bộ. Vào ngày 30/10/ 1075 đánh châu Khâm, trước tiên xông vào hai đồn biên giới Để Trạo và Như Tích; giết viên Hữu ban điện trực Trương Thủ Trại chủ Để Trạo, tại động Như Tích giết viên Tam ban tá sứ Ngũ Hoàn.
Chu Khứ Phi [1134-1189], một vị quan thời Tống tòng sự tại Quảng Tây trong nhiều năm, tác giả sách Lĩnh Ngoại Đại Đáp; sách ông mô tả vị trí các địa danh châu Khâm, châu Liêm, Như Tích, Để Trạo như sau:
“Khâm, Liêm là phần đất tận cùng biên giới, cách lãnh thổ An Nam không xa. Vào thời trước thuyền An Nam thường ghé châu Liêm, một số bị chìm, nên đổi sang ghé châu Khâm; bấy giờ lệnh cho châu Liêm không quản lý khe động, do những giới chức quản lý khe động chuyển sang phòng bị An Nam. Phía tây châu Liêm là châu Khâm, phía tây Khâm là An Nam. Người Giao châu thường dùng thuyền nhỏ ghé đến, thuyền ra khỏi cảng nước này, chạy dọc theo bờ, từ ngoài bờ vào cảng châu Khâm chưa đến nửa dặm. Nếu thuyền chạy đến châu Liêm, phải vượt qua cảng Khâm, biển chia nhiều dòng, sóng gió hiểm ác; còn người Giao đến châu Khâm, từ lãnh thổ họ tại châu Vĩnh An [Mông Cái, Quảng Ninh], sáng khởi hành chỉ buổi chiều đến nơi. Cảng châu Khâm do trại Để Trạo gánh vác, gần cảng có bến Mộc Long điều hành, duyên hải có ty Tuần kiểm đón đưa và phòng bị hải đạo. Nếu quá cảnh bằng đường bộ, có 7 động dọc biên giới, trong đó có động Như Tích đặt đồn quân, để làm vững biên giới của ta.” Lĩnh Ngoại Đại Đáp quyển 1.[11]
Cùng chung số phận với mặt trận miền tây, chỉ trong 3 ngày quân ta chiếm trọn hai châu Khâm, Liêm; phía quân Tống chống cự coi như không đáng kể:
“Trường Biên, quyển 270, Ngày Mậu Dần tháng 11 [30/12/1075], Giao Chỉ chiếm Khâm Châu; sau đó 3 ngày chiếm Liêm Châu. Khâm Châu, ngày 20 tháng 12 [8/1/1076] tâu về triều đình; riêng Liêm Châu, ngày 22 tháng 12 [10/1/1076] tâu về.”[12]
Sau khi chiếm xong hai châu Khâm, Liêm, thủy quân tụ họp tại trấn Hồ Dương, để chuẩn bị đánh hai lộ Quảng Đông, Quảng Tây:
“Trường Biên, quyển 271, ngày Quí Tỵ tháng chạp năm Hy Ninh thứ 8 [14/1/1076], ty kinh lược Quảng Nam Tây Lộ tâu:
“Giao Chỉ cho thủy quân đóng tại trấn Hồ Dương, mưu cướp phá hai lộ. Đã chiếm xong hai châu Khâm, Liêm.”[13]