Ngoài ra Vua Tống còn nêu lên sắc bảng cũ từng ban ra chiêu hàng như xá tội trước kia, cho mối lợi hiện có, dụ ban tước thưởng vv…, nhắc nhở Quách Quì đem ra áp dụng; Quì xin sửa lại bằng văn bản 8 điểm, giản dị dễ hiểu hơn; rồi trình lên, được nhà Vua chấp thuận cho thi hành:
“Quyển 277, Tống Thần Tông ngày Kỷ Vị tháng 7 năm Hy Ninh thứ 9 [7/8/1076], chiếu ban cho bọn Quách Quì:
‘Hỏi thăm được biết vùng khe động Ung Châu, Liêm Châu và vùng núi ngoài biên giới; đất nơi cư trú có nhiều sản vật quí, tự cho là sở hữu. Bọn chúng lo rằng một khi giặc Giao Chỉ diệt xong, triều đình chia đất này thành quận huyện, thì món lợi họ có, sẽ qui vào của công. Với mối lo chung, chúng sẽ kết đảng với nhau; hoặc ngầm theo nước đôi, hoặc chưa quyết lòng qui thuận. Trước kia có sắc bảng ban ra xá tội ác cũ, cho mối lợi hiện có, dụ ban tước thưởng, cưỡng bách theo bằng cách tru diệt; như vậy thế giặc sẽ chia rẽ, công lớn có thể lập. Không biết những lời trên ra sao, các khanh nên bàn bạc, xem có thể được không.’
Bọn Quì tâu:
‘Xem kỹ triều đình trước đây giảng sắc bảng, e rằng dân biên giới không hiểu, lời văn thông cáo cần nói rõ sự lý, điều quí là người người đều cho là dễ hiểu.’
Rồi điều trần lên trên 8 điểm, xin ra bảng thông cáo cho các khe động; được chấp thuận. Do vậy tướng giặc là Hoàng Kim Mãn, Sầm Khánh Tân ngầm xin qui phục. (Việc này căn cứ vào Quách Quì chinh nam văn tự ghi nhận từ Ngự Bảo Tráp Tử cùng Quì Mộ Chí. Nhưng Mộ Chí chép rằng Hoàng Kim Mãn, Sầm Khánh Tân đến hàng; nhưng bọn Hoàng Kim Mãn chưa từng đến hàng, chỉ ngầm xin hàng thôi; nay san cải thêm.)”[7]
Về phương tiện thông tin bằng ngựa trạm, so từ lúc sự việc thực sự xảy ra đến lúc triều đình nhận được tin, mất nhiều thời giờ; nên ra lệnh đặt thêm quan tại các trạm có khoảng cách xa để đốc thúc, và chi thêm tiền cho nhân viên trạm ngựa:
“Trường Biên, quyển 278. Tống Thần Tông ngày Ất Dậu tháng 10 năm Hy Ninh thứ 9 [1/11/1076], chiếu ban:
‘ Hành quân chiến dịch An Nam bắt đầu, những điều ghi trong văn thư báo cáo và sự việc xảy ra ngày tháng không giống nhau; nay ủy cho Chuyển vận sứ dọc đường, ty Đề điểm phủ Khai Phong, đối với những trạm dịch quá xa, tuyển thêm Sứ thần thúc dục. Đặc cách chi thêm tiền cho binh sĩ chuyển thư qua trạm dịch bằng ngựa, từ cửa Sùng Minh đến Ung châu.”[8]
Tờ tâu gửi về, cho biết 4 tướng điều quân hành doanh đến Ung Châu [Nam Ninh], trong tháng 9 [10/1076] số quân bệnh chết lên đến 4,5 ngàn người; nhà Vua nghiêm trách thầy thuốc chữa trị và bắt kiêng ăn:
“Trường Biên, quyển 278. Ngày Đinh Dậu 14 tháng 10 năm Hy Ninh thứ 9 [13/11/1076], Thiên tử phê:
‘Bốn tướng điều quân hành doanh An Nam đến Ung Châu [Nam Ninh, Quảng Tây]; vào thượng tuần tháng 9, bệnh chết gần 4,5 ngàn người. Việc xảy ra do Chủ tướng và Phó không ước thúc quân lính, để ăn uống bừa bãi những vật người phương bắc cấm kỵ, nên sinh bệnh. Hãy cấp tốc cấm chỉ, cùng nghiêm trách thầy thuốc trị liệu.”[9]
(Bản truyện về Quì chép: tháng 10 Quì đến Ung châu. Xét Quì Chinh Nam Văn Tự, Quì tại Đàm châu [Hồ Nam]; phàm triều đình phát chiếu tráp, không quá 10 ngày tới các quân, Quế Châu tới Ung Châu gồm 14 trình, các chỗ khác có thể đoán từ xa; việc ngày 14 tháng 10 chiếu ghi 4 tướng hành doanh đến Ung Châu. Như vậy Quì cùng có thể đến Ung Châu, hoặc không đến vào tháng 10, đáng tại tháng 9 không chừng; hoặc 4 tướng chỉ là tiền quân đến trước, trung quân chưa đến, cần khảo thêm cho rõ. Cuối tháng đến châu Tư Minh, tham chiếu đều hợp.)
Vì lương thực chưa vận chuyển đến nơi đầy đủ, nên đại quân phải dừng lại tại biên giới đến 70 ngày; việc này tổn thất lớn, vì quân dừng lại cũng phải ăn nên nhu cầu lương thực phải tăng thêm, lại đóng một chỗ khiến lòng quân sinh ra trễ nãi, khiến Vua Tống rất nóng lòng bèn trách phạt nặng nề:
“Trường Biên quyển 279. Ngày Kỷ Hợi [14/1/1077], Chuyển vận phó sứ Quảng Nam Tây Lộ Miêu Thời Trung tâu:
“Ty Hành doanh Ung Châu cho biết phu vận lương không đủ; hiện đích thân đốc thúc đinh phu cần để ứng phó cho đòi hỏi quân tình; các châu huyện buông lơi chậm chạp, xin trách răn.”
Chiếu ban:
“Đại quân đồn trú tại động đã lâu ngày, chỉ vì đinh phu không đủ số, khiến chậm chạp việc quân. Đối với các châu huyện số lượng chưa được 7 phần, quan châu giáng 1 chức, quan huyện giáng 2 chức, kẻ không có chức quan thì đình lương. Ra lệnh cho quan huyện gông cổ Giám đốc cùng hặc tội, rồi tâu lên.”[10]
Triệu Tiết đề nghị đại quân đóng tại Ung Châu [Nam Ninh], sai người đến trước dụ Lưu Kỷ Tri châu Quảng Nguyên, và Thân Cảnh Phúc thuộc động Giáp, động này do Phò mã Thân Thiệu Thái làm Động chủ. Nhưng Tổng binh Quách Quì không nghe, đem đại quân đến đóng tại châu Tư Minh [Ninh Minh, Quảng Tây]; sai Yên Đạt đặc trách về kỵ binh theo hướng Thái Bình, Long Châu đến đánh châu Quảng Nguyên [Cao Bằng], khiến Lưu Kỷ phải ra hàng:
“Trường Biên, quyển 279, ngày Bính Tuất tháng chạp năm Hy Ninh thứ 9 [1/1/1077], ty chiêu thảo An Nam tâu ngụy Quan sát sứ châu Quảng Nguyên Lưu Kỷ đưa người nhà và Động trưởng hàng. Chiếu ban:
‘Lưu Kỷ nếu như do đại binh áp sát biên giới, bất đắc dĩ xin hàng thì đem y cùng gia thuộc hộ tống đến kinh khuyết.’
Lúc đầu Triệu Tiết bàn với Quách Quì rằng:
‘Giặc Giao Chỉ sợ bởi mưu kế của Lý Thượng Cát [Thường Kiệt], Lý Kế Nguyên nên phản. Nay Càn Đức [Vua Lý Nhân Tông] cùng mẹ đều oán 2 người này, việc nước nghe lời Nguyễn Thù, Thù có ý thuận phục ta. Lưu Kỷ coi châu Quảng Nguyên, Thân Cảnh Phúc coi động Giáp; đều nắm cường binh dòm ngó tình hình. Giám áp trại Hoành Sơn Thành Trác vốn giao hảo với Thù và Cảnh Phúc; muốn sai Trác mang sắc bảng đến chiêu nạp những tên giặc này.’
Quì không nghe lời; cho đại quân trú tại châu Tư Minh [châu Ninh Minh, Quảng Tây], sai Yên Đạt mang quân từ trại Thái Bình [Sùng Tả, Quảng Tây] tiến vào châu Quảng Nguyên; Lưu Kỷ chống cự, Đạt phá được. Kỷ trước đó muốn hàng nhưng do dự chưa quyết; Quì phát ra nhiều hịch dụ các động rằng Kỷ mấy lần gửi văn thư trình bày sẽ phản Giao Chỉ theo triều đình, hẹn 3 ngày ra hàng; rồi sự kiện xảy ra đúng như lời hẹn. Quì thu quân qui hàng hơn 5.000 người, lại cứu được 3.000 dân nội địa bị bắt. Mộ bia Quì, Phạm Tổ Vũ[11] chép: ‘ Quách Quì đến châu Tư Minh, cho rằng châu Quảng Nguyên là đất yết hầu quan trọng, binh giáp tinh nhuệ, nếu không chiếm trước, sẽ là mối họa trong tim bụng; Quan sát sứ ngụy Lưu Kỷ là mưu chủ của giặc, không bắt Kỷ thì uy danh quân chưa chấn tác.’
Bèn sai Yên Đạt đến đánh, khắc phục ngay; phá thành, Kỷ ra hàng.”[12]
Sau khi chiếm được châu Quảng Nguyên; Quì điều cánh quân Yên Đạt trở về, rồi mang đại binh vào nước ta; hai bên giao chiến tại quan ải Quyết Lý. Quân ta thua rút, quân Tống chiếm được Cơ Lang, tức huyện Quang Lang[13] địa phận tại tỉnh thành Lạng Sơn ngày nay. Tướng Khúc Trăn, theo Yên Đạt đánh châu Quảng Nguyên, sau khi rút quân, tiện đường đánh chiếm châu Môn tại phía tây Quang Lang. Trước áp lực của quân Tống, các động Cổ Nông[14] tại phía bắc tỉnh Cao Bằng, Bát Tế [không rõ vị trí] ra hàng. Với quân số vượt trội, một mặt dùng quyền lợi mua chuộc, một mặt dùng quân sự uy hiếp, khiến phần lớn các tù trưởng dân tộc thiểu số ra hàng, nhờ vậy quân Tống vượt qua được phòng tuyến thứ nhất tại biên giới:
“Trường Biên, quyển 279, ngày Quí Tỵ tháng chạp năm Hy Ninh thứ 9 [8/1/1077], ty Chiêu thảo An nam tâu đầu mục các động Cổ Nông, Bát Tế, Nùng Chí Trung, Lô Báo xin hàng. Chiếu ban trong bọn đó có người nào từng phản phúc mà qui thuận; lênh ty Chiêu thảo chọn Sứ thần áp giải đến kinh khuyết.
Ngày hôm đó, bọn Quách Quì mang quân ra khỏi biên giới, giặc đóng tại ải Quyết Lý, Quì sai Trương Thế Củ đánh, Quì sai bắn bằng nõ mạnh, dùng đao to chém vào mũi voi, voi chạy đạp vào quân địch, đại quân tiến vào, giặc tan bỏ chạy, quân ta thừa thắng lấy được Cơ Lang; Biệt tướng Khúc Trân lấy được châu Môn; các khe động đều hàng.”[15]
Thời gian chiếm được châu Quảng Nguyên, Phó Tổng quản Triệu Tiết lại đề nghị dùng cánh quân này xuống Bắc Kạn, Thái Nguyên, đi theo phía tây, nhắm đánh bất ngờ, chia thực lực quân ta; nhưng Quách Quì vẫn không theo. Quân Quì sau khi chiếm được phía bắc Lạng Sơn, noi theo hướng Quốc lộ 1 tiến quân, đến vùng Chi Lăng, Đồng Mỏ; tại nơi này quân ta đặt phục binh tại ải Giáp Khẩu. Quì bèn dùng đường tắt mang đại quân đến bờ sông Cầu:
“Trường Biên, quyển 279, ngày Quí Mão tháng chạp năm Hy Ninh thứ 9 Ngày [18/1/1077] bọn Quách Quì đến sông Phú Lương,[16] căn cứ vào Hội Yếu. Trước đó Quì sai Yên Đạt đánh phá Quảng Nguyên trước, rồi trở lại Vĩnh Bình [Bằng Tường, Quảng Tây] hội với đại binh. Triệu Tiết cho rằng từ Quảng Nguyên đi đường tắt đến Giao Châu [chỉ thành Thăng Long] chỉ có 12 trạm dịch, lợi dụng bất ngờ đánh vào, 3 đường[17] cùng tiến đánh dẹp; thế tất giặc sẽ bị chia ra mà thua, nhưng Quì không nghe. Quảng Nguyên đã hàng, Đạt bèn trở lại chỗ ước hẹn với Quì; lúc bấy giờ bại binh tại các động Hạ Liên, Cổ Lộng còn hơn 1 vạn tên; Đạt sợ nếu bỏ đi thì bọn chúng sẽ đến đánh. Bèn sai Khúc Trân dùng khinh kỵ 3000 tên, phao tin rằng sẽ từ 2 động xâm nhập Giao Châu, rồi mang 2 tên đầu hàng cùng trở về chỗ hẹn; giặc quả lo phòng thủ, không dám có hành động gì khác. Giặc bắt đầu đặt phục kích tại ải Giáp Khẩu để đợi quân ta, Quì biết được, bèn dùng đường tắt tại lãnh Đâu Đỉnh tiến quân đến sông Phú Lương.”[18]
Qua văn bản nêu trên, Phó Đô tổng quản Triệu Tiết đề cập về 3 đường đánh dẹp: đường thứ nhất do đại quân từ Bằng Tường vào Lạng Sơn; thứ hai, đường thủy từ Khâm Châu; và một đường do Triệu Tiết đề nghị từ Cao Bằng xuống Thái Nguyên. Nói về đường thứ 2, trong văn bản ngày [3/5/1076] ghi trong Trường Biên quyển 273, qui định nhiệm vụ Chiến trạo đô giám Dương Tòng Tiên mang thủy quân vượt đại Dương xâm nhập góc tây nam, đi vòng sau lưng quân ta, đánh vào chỗ không ngờ; nhân đó mang quân hội với Chiêm Thành, Chân Lạp cùng ra sức đánh. Nhưng trong báo cáo về triều, Tòng Tiên vẫn chần chừ, cho đến ngày 12/9/1076 chưa hoàn thành vượt biển:
–Trường Biên quyển 277, Tống Thần Tông ngày Ất Vị tháng 8 năm Hy Ninh thứ 9 [12/9/1076], chiếu ban:
“An Nam đạo hành doanh chiến trạo Đô giám Dương Tòng Tiên chỉ huy binh giáp chưa vượt qua hải dương; cần ra lệnh ty Chiêu thảo phân xử…”[19]
Dương Tòng Tiên phải mang quân từ cửa biển ngược theo sông Bạch Đằng vào Lục Đầu hội quân với Quách Quì, rồi chở bộ binh vượt sông; nhưng Tòng Tiên không hoàn thành sứ mệnh giao phó, nên bị giam 1 năm. Sau cuộc chiến, Vua Thần Tông xét lại thấy Tòng Tiên tuy không hoàn thành nhiệm vụ, nhưng cũng tham gia những trận đánh nhỏ ngoài cửa biển, và cho người liên lạc với Chiêm Thành, nên xét tha và mệnh đến kinh đô:
“Trường Biên quyển 288. Tống Thần Tông năm Nguyên Phong thứ nhất [1078]. Ngày Mậu Tuất tháng 2 [8/4/1078], Thiên tử đích thân thảo chiếu ban:
‘Trước đây bọn An nam chiến trạo đô giám Dương Tòng Tiên dùng đạo quân đơn lẻ mạo phạm vào chỗ bất trắc, xâm nhập lãnh thổ giặc, lớn nhỏ hàng chục trận đánh, tuy chém bắt không nhiều, nhưng quan quân cũng không đến nỗi bị bại; nay quân trở về và bị vào ngục đến hơn một năm; xét việc cần lao với Vương sư thực cũng đáng thương. Huống mới đây đã có lễ tha tội, thì cũng nên thả ra. Hãy xét tướng sĩ nào có công, tâu lên đề nghị thưởng.’
Rồi ra lệnh Tòng Tiên đến kinh khuyết.”[20]
Lúc đến kinh đô Tòng Tiên tâu rằng tuy không họp được với đại binh Quách Quì, nhưng đã liên lạc với Chiêm Thành và nhận được thông điệp của Vua nước này, cho biết đã mang 7.000 quân ngăn chặn tại biên giới:
Trường Biên quyển 288. Tống Thần Tông ngày Mậu Tuất tháng 3 năm Nguyên Phong thứ nhất [8/5/1078]. Tây kinh tả tàng khố phó sứ, tiền An Nam đạo hành doanh chiến trạo đô giám Dương Tòng Tiên tâu:
‘Trước đây tại cảng khẩu Đông Kính Giao Chỉ, lâu không nghe tin tức thanh thế của đại binh, bèn sai Phàn Thực, Hoàng Tông Khánh đến biên giới Chiêm Thành, Giao Chỉ thám thính; cùng dụ Chiêm Thành chớ giúp Giao Chỉ; sợ Giao Chỉ chạy trốn, lệnh mang quân ngăn chặn.’
Nay cứ thực trạng tâu:
‘Chiêm Thành dùng 7.000 quân chặn chỗ quan trọng của Giao Chỉ, nhận được thông điệp trả lời của Quốc chủ bằng chữ nước này, hiện để tại chế viện Đàm Châu [Hồ Nam].’ Xin lấy ra xem kỹ, rồi ưu thưởng cho di bên ngoài, Phàn Thực, Tông Khánh, cùng xin cấp cho Tam ty quân tướng.”
Chiếu ban cho Chuyển vận phán quan Hồ Nam đô quan viên ngoại lang Triệu Dương Chước tiến dâng thư điệp của phiên Chiêm Thành; riêng Phan Thực, Hoàng Tông Khánh thì bảo đến kinh khuyết.”[21]
Tại phía nam sông Cầu, quân ta phòng thủ rất kiên cố, theo Học giả Trình Di[22] mô tả phòng tuyến dài 25 dặm; vị trí phòng tuyến có thể từ ngã ba sông Cầu và sông Cà Lồ cho đến phía đông đường quốc lộ 1; vì nơi này là tuyến phòng thủ huyết mạch để bảo vệ lăng tẩm vua chúa nhà Lý tại tỉnh Bắc Ninh. Quân Tống dùng bè vượt sông, bị quân ta tiêu diệt trọn; số quân sang tiếp cứu, lại bị đánh chặn, thiệt hại rất nhiều:
Trường Biên quyển 280. Năm Hy Ninh thứ 10 [22/3/1077]… ….Sách Hà Nam Trình Thị Di Thư, Tô Sung chép
Vào đến sào huyệt giặc, dùng bè chở 500 quân qua sông, vừa chặt vừa đốt, không phá nỗi mấy trại giặc bằng tre. Rồi chèo bè không trở về để mang thêm quân tiếp cứu, thì số quân qua sông bị giặc bắt giết; quân ta không được cứu, hoặc chết hoặc chạy trốn; cuối cùng không thành công, vùng tranh chấp chỉ có 25 dặm. Lại muốn sang tiếp, nhưng không có thuyền, không có lương cho lính, sự tính toán sai lầm trầm trọng, từ trước tới nay chưa từng xảy ra! May mà giặc xin cung thuận, mới có lời để ứng phó; nếu như chúng không chịu thuận, thì lấy gì xử trí đây?[23]
Tuy sử Trung Quốc chép quân ta phòng thủ tại sông Phú Lương, tức sông Hồng; nhưng theo họ mô tả tại con sông cách thành Thăng Long 30 dặm thì đích xác là sông Như Nguyệt tức sông Cầu. Tại nơi này quân ta phòng thủ vững chắc, lại đánh mạnh khiến chúng không thể vượt sông được:
“Trường Biên, quyển 279, ngày Quí Mão tháng chạp năm Hy Ninh thứ 9 Ngày [18/1/1077]. Tại nơi cách thành Giao Châu chưa đến 30 dặm, giặc dàn hơn 400 chiếc thuyền tại bờ phía nam, khiến quân ta không thể vượt sông, muốn đánh cũng không được.”[24]
Sử liệu trên phù hợp với chiến tích lưu lại trong sử Việt; qua bài thơ bất hủ Nam Quốc Sơn Hà Nam Đế Cư, khơi nguồn hứng khởi bất tận trong công cuộc chống ngoại xâm; nên sách Đại Việt Sử Ký Toàn Thư trân trọng chép như sau:
“Người đời truyền rằng Thường Kiệt làm hàng rào theo dọc sông để cố thủ. Một đêm quân sĩ chợt nghe ở trong đền Trương tướng quân[25] có tiếng đọc to rằng:
Nam quốc sơn hà Nam đế cư
Tiệt nhiên phân định tại thiên thư
Như hà nghịch lỗ lai xâm phạm?
Nhữ đẳng hành khan thủ bại hư!
(Sông núi nước Nam, Nam đế ở,
Rõ ràng phân định tại sách trời
Cớ sao nghịch tặc sang xâm phạm?
Cứ thử làm xem, chuốc bại nhơ!)”
Toàn Thư, Bản Kỷ, quyển 3.
Qua mấy lần thất bại, quân Tống gỉả bộ sơ hở để nhử quân ta vượt sông sang đánh. Phía ta điều động mấy vạn, do Thái tử Hồng Chân chỉ huy vượt sông đánh phá; khởi đầu quân Tống thất bại, Quì phải tăng viện thêm thân binh. Quân ta tấn công tiếp, đến chỗ đất bằng bị quân kỵ do Từ Đạt đặc trách chỉ huy, phục kích phản công bất ngờ, đành phải thua rút; lúc vượt sông trở về quân ta bị chết nhiều, trong đó có Thái tử Hồng Chân:
“Trường Biên, quyển 279, ngày Quí Mão tháng chạp năm Hy Ninh thứ 9 [18/1/1077]. Đạt xin dùng kế tỏ ra yếu để dụ địch, giặc quả coi thường quân ta, dùng mấy vạn quân quát tháo đánh ngược lại; tiền quân bất lợi, Quì điều động thân binh cự địch. Quân Từ Đạt kế tục tiến, giặc hơi núng; gọi quân kỵ Trương Thế Cự, Vương Lâu hợp đấu, quân mai phục xông ra, giặc đại bại, bị ép xuống sông; số người chết đông, đến nỗi nước sông 3 ngày không chảy. Giết Đại tướng Thái tử Hồng Chân, bắt Tả lang tướng Nguyễn Căn.”[26]
Tuy bị thua trận này, nhưng phòng tuyến tại bờ phía nam sông Cầu vẫn giữ vững. Lại nhân việc tên nho sĩ Trung Quốc Từ Bá Tường phản bội triều đình nước ta; trước đó y từng gửi thư cho Vua ta xin tình nguyện làm nội tuyến đánh Trung Quốc; sau đó y thi đậu Tiến sĩ được ra làm quan, bèn trở cờ theo Tống chống lại quân ta. Vua Lý Nhân Tông bèn dùng lá thư y gửi cho nhà Vua làm bằng chứng, để mượn tay triều Tống giết tên phản bội, và nhân tiện đổ việc gây chiến do y xui nên, để chấm dứt chiến tranh một cách chóng vánh. Hành tung của Từ Bá Tường, do Tục Tư Trị Thông Giám Trường Biên ghi như sau:
“Trường Biên quyển 273. Tống Thần Tông ngày Đinh Sửu tháng 3 năm Hy Ninh thứ 9 [27/4/1076], chiếu ban cho viên Tiến sĩ Từ Bá Tường chức Hữu thị cấm, làm Tuần kiểm các châu Khâm, Liêm, Bạch. Trước đó giặc Giao Chỉ từ Ung Châu [Nam Ninh, Quảng Tây] cướp bắt mấy ngàn người, định đi về hướng Quảng Châu. Bá Tường mộ được vài chục người, theo đuổi phía sau, bắt giết được mấy chục tên; nhờ đó số già trẻ hơn 700 người trốn thoát được. Ty Kinh lược nghe tin, nên được mệnh ban chức như vậy....